Introduction

As labour market strategies migration and self-employment have at least one thing in common. In his pioneering research on entrepreneurship Cantillon (1755) observed that a number of people in the economy perform arbitrage – buy cheap and sell expensive. They bear the risks and uncertainties of the operation in exchange for potentially high profits. Thereby, the specificity of self-employment as a labour market strategy has been embedded in its time-, effort- and risk-demanding character. Similarly, migration is a strategy associated with high costs and uncertainty of outcomes. Thus it should follow that immigrants, since they are risk-takers by nature, would on average have greater propensity to become self-employed, than natives. Observed patterns of immigrants’ labour market choices fail to substantiate this assertion, though.

The prevalence of risk-taking in both migration and entrepreneurship, in spite of being seemingly grounded in economic intuition behind migration and entrepreneurship, is not as obvious when it comes to empirical studies. Desiderio and Salt (2010) note that indeed, ceteris paribus, self-employment rates are slightly higher among immigrants, than among natives in most countries associated in the Organisation for Economic Cooperation and Development (OECD), but at the same time they point out that this relationship varies greatly across states. Most recent data (OECD 2011, see Figure 1) place Greece, Italy, Ireland, Spain, Switzerland or Portugal on one end of the spectrum, with shares of entrepreneurs in total employment on average 6 percentage points (pp) higher among the natives than among the immigrants. In Greece the difference reaches a high of 16 pp. On the other side of the spectrum we find Poland, Slovakia, the Czech Republic, Hungary, Denmark, Belgium, France or the UK where the shares of entrepreneurs are relatively higher for immigrants, with the highest difference observed in Poland – 18 pp.

Figure 1. Difference between native and immigrant shares of self-employed persons as percentage of all employed natives and immigrants respectively, 2007-2008, in percentage points

Source: own elaboration based on data from the International Migration Outlook, OECD (2011), http://dx.doi.org/10.1787/888932440698.

Given the disparities in self-employment rates between immigrants and natives in specific countries we can comfortably take it for granted that there must be more to the migration-entrepreneurship link, than anticipated. Given the patterns depicted in Figure 1 it is neither the low risk-aversion of immigrants, nor the market conditions in the destination country that can solitarily explain these differences. Under what set of circumstances do immigrants choose to become self-employed then? And under what personal, social and market conditions is that an optimal labour market choice?

The diversity of market structures and opportunities, as well as consumer demand and preferences in distinct economies, are hypothesized to be the notions based on which migrants are able to perform successful arbitrage across markets – an activity inaccessible for immobile persons. It seems that, despite the forces of globalization and market organisation, there is and, at least for some time, still will be ‘structural viability’ of small-businesses in general (Kloosterman, Rath 2001) and, thus, also potential for immigrant ownership of these small businesses. Demand exerted by consumers employed in large-scale enterprises for group-specific, nearly tailor-made products and services in which it is hard to achieve economies of scale (child care, house cleaning, etc.) is precisely where immigrant entrepreneurs can and do find their niche. As it will be recognized on the basis of specific theoretical concepts, self-employment may also disentangle immigrants from potential labour market rigidities and constraints on employment of foreign labour in the destination countries.

Due to the specificity of immigrant entrepreneurship, as outlined above, this paper will not be an overview of migration theories in general, nor will it summarize the theories of self-employment. It will focus only on those theoretical considerations, which were specifically designed for the analysis of immigrant en trepreneurship. Based on a supportive review of most recent empirical findings, the contemporary applicability of the reviewed theoretical concepts will be assessed. The resulting gaps will be pointed out in the conclusions.

Definitional issues

Before we move to the core of this paper let us pinpoint one principal issue. A careful reader would have noticed, that in the introduction the terms ‘immigrant’, ‘self-employment’, ‘ethnic’, ‘entrepreneurship’ and all possible combinations thereof have been used interchangeably. This will be a style applied throughout the text, following the practice of seminal papers in the area (e.g. Light, Bonacich 1988; Waldinger, Aldrich, Ward 1990; Portes 1995; Rath 2000b; Kloosterman, Rath 2003). Nonetheless, when analyzing and interpreting some works on the subject it is sometimes crucial to understand the designates of each of the terms. As it will become apparent in the following section, some phases of the discourse on immigrant self-employment have actually been dominated by debates on how to define and operationalize critical concepts under study. Based on an analysis of official statistical and conceptual definitions, as well as research practices, the following summary of the definitional debate is proposed:

Table 1. Summary of selected definitional considerations

Source: own elaboration based on statistical definitions: International Labour Organisation (1949), International Conference of Labour Statisticians (1993), United Nations (1998), Internal Revenue Service (2012), OECD (2012); conceptual developments: Auster, Aldrich (1984), Boissevian, Blaschke, Grotenberg, Joseph, Light, Sway, Waldinger, Werbner (1990), Wennekers, Thurik (1999), Honig (2001), Górny, Kaczmarczyk (2003), Jomo, Folk (2003), Panayiotopoulos (2006), Parker (2006), Levie (2007); and empirical strategies: Bjuggren, Johansson, Stenkula (2010), Pedrisini, Coletto (2010).

Despite the above attempt of structuring and identifying the diverse uses of various terms related to immigrant self-employment, it should be noted that for the purpose of specific research topics the denotations of these terms may not reflect what has been concluded in Table 1 above. As economies and migration patterns among them develop, and as countries change their industrial and social structures, there will be constant need to redefine the concepts of immigration, ethnicity and entrepreneurship. This need appears to be natural and, despite alerts referred to also in this section, should be satisfied by allowing scholars to assign meanings to these terms on a ‘research-by-research’ basis. Depending on the socioeconomic context of a given study and related sources of data similar concepts might be referred by means of different terms or the opposite may just as well be the case. Be that as it may, what should be kept in mind is the authors’ liberty in providing various conceptualizations, and the implied assumptions and interpretational limitations.

Conceptual issues

This section will elaborate on the postulates, theoretical frameworks and models developed within the domain of research on immigrant self-employment. The review will be carried out on a chronological basis, trying to follow the development of thought on immigrant entrepreneurship over time. The following paragraphs will cover descriptive concepts developed within the field of e.g. sociology, as well as formal theoretical models of immigrant self-employment dominant in economic approaches. For purpose of clarity and precision this section will not think back on theories of migration in general, though these should be considered highly relevant when looking into why and on what conditions people could have migrated in the first place.

The middleman minority theory

One of the first ideas about how and why immigrants become entrepreneurs was developed in the early 1970s – Bonacich (1973) introduced the concept of middleman minorities. The specificity of the immigrants’ role in the economic and social structures of receiving societies was explicit. Immigrant groups were considered as communities ‘in the middle’, necessary intermediaries between market actors (agents, money lenders, rent collectors, brokers, etc.), but also in between the extreme social classes of the elite and the masses.

The key characteristic of middleman minorities was said to be the fact that they are, at least initially, sojourners, who do not plan to settle permanently in the destination country. This was not a sufficient condition to constitute a middleman minority, yet it was considered to be a necessary one. The reason for putting so much emphasis on the temporariness of immigrants’ stay is that such a situation results in specific socioeconomic behaviour which is characteristic for middleman minorities, and which enables achieving success in business despite potentially unfavourable social and legal environments.

One of the behavioural patterns arising from the nature of being a sojourner is strong orientation towards the future and, consequently, being willing to make significant sacrifices in terms of social status and individual well-being in exchange for greater expected returns. The temporariness also strongly affects the types of business activities undertaken by middleman minorities, as by the nature of their stay they aim at possibly highest return and possibility to go back to the country of origin at their earliest convenience. Thus involvement in occupations such as e.g. trade, where the trader does not have to formally possess property rights to the goods he trades. In most general sense the businesses specific for middleman minorities are those which do not tie up significant capital, are easily transferable and liquidable. These could also include independent professions such as barber, shoemaker, tailor, goldsmith, etc.

Due to the vision of more or less prompt return, middleman minorities maintain high intra-group solidarity and choose not to integrate with the host society. These close ethnic ties also enable the minority to gain an edge in business operations by means of self-exploitation – based on mutual trust, within-group hiring and business partnerships. Middleman minority entrepreneurs may either ‘hire’ their family members or count on low-cost co-ethnic workforce, in exchange for possible upward mobility, training opportunities or support in setting up one’s own business in the future. The ethnic solidarity also serves the initial business set-up process by providing such resources as capital or information. Close ethnic ties help control internal competition by means of formal and informal guild-like institutions. Owing to solidarity, organisation, thrift and access to low-cost co-ethnic labour force middleman minorities are able to compete with native businesses successfully enough to generate heavy concentrations of ethnic enterprises in certain middleman-specific industries or occupations, what may further lead to ethnic domination of these markets.

When it comes to the perception of middleman minorities by the host society Bonacich (1973) recognizes hostility as the predominant reaction. From the perspective of the host society, the temporariness of stay of middleman minorities results in unassimilability. The two main accusations towards middleman minorities are that: 1) middleman minorities are disloyal to the countries in which they reside (unwillingness to naturalize, sending home remittances, etc.) and that 2) middleman minorities drain the host economies from resources (here again – by means of limiting within-country spending and sending home remittances, collaborating with other ethnic business rather than with domestic companies, etc.). As Bonacich (1973) points out, the hostility toward middleman minorities may just be the fact, which further reinforces the initially policy-driven, segregation, ethnic solidarity, love of homeland, increase of occupation and industrial concentration.

That said, middleman minorities may not necessarily want to eventually go back home. On the one hand this may be due to relative lack of opportunities in the home country. On the other hand, success in business may become an ‘addiction’ one will not easily give up, even for the possibility of return. If middleman entrepreneurs do decide to stay in the host country they may either 1) decide to integrate with the host society and economy or 2) remain a permanent temporary immigrant, wishing to go home, maintaining ties with the home country, but actually never returning home. The latter strategy may be classified as that of ‘potential wanderers’, who leave their options of settling and returning constantly open. Summarizing Bonacich (1973: 593) writes: ‘Middleman minorities are strangers. They keep themselves apart form the societies in which they dwell engage in liquidable occupations, are thrifty and organized economically. Hence, they come into conflict with the surrounding society yet are bound to it by economic success’.

Wong (1985) is among one of those who criticize the middleman minority theory and its enthusiasts. He makes his case by pointing out lack of explanation of what happens in case a society makes a transition from a triadic to a dyadic configuration (such as in the Southeast Asian countries after decolonization) or in case of multiethnic societies (such as in the United States), where the function of a middleman minority can be attributed to various groups depending on the circumstances. He neglects the idea of ‘once a middleman minority, always a middleman minority’, which according to him stems from the original concept (Bonacich 1973). He makes his case referring to second or third generation Chinese or Japanese living in the USA, who are said to be still classified as middleman minorities, despite the fact that they do not fulfil the socioeconomic function of a middleman minority, nor do they represent its preliminary feature of being a sojourning community. He also accuses researchers who use the middleman minority concept of ecological fallacies resulting from looking at specific ethnic groups and eventually classifying all of them into one category of minority populations. The critique leads to pointing that the linkage between the temporariness of stay and occupational preferences is not necessarily the link that is in place in case of the Japanese and Chinese communities in the USA. In his discussion Wong rather suggests that explanatory frameworks be sought in the discrimination hypothesis. The discrimination hypothesis will be discussed in one of the following subsections of this paper.

The enclave economy hypothesis

Short after Bonacich’s (1973) theoretical contribution to the debate on immigrant self-employment a new stream of thought has developed, which put more emphasis on the internal economic structures and modes of operation of minority communities, rather than on the relations of ethnic minority entrepreneurs with the receiving society. On this arena such notions as the ethnic economy or the ethnic enclave economy have been developed. A large part of the debate concerning these concepts dealt with definitional and issues. The idea of ethnic enclaves and economies has been significantly affecting the debate on immigrant self-employment since the 1980s nonetheless.

The enclave economy hypothesis was developed by Wilson and Portes (1980) based on a claim that there exists a third alternative to the postulated primary and secondary labour markets (see: Doeringer, Piore 1971; Piore 1979). By analyzing the incorporation of Cuban immigrants into the American labour market they found a significant difference between migrants who worked in the peripheral economy (companies in sectors with relatively low average wages, relatively small average employment and without internal promotional ladders) and those who worked for Cuban entrepreneurs. Cubans working for Cuban employers (what was the identification of functioning within an enclave economy) were found to experience significant returns to their human capital, similarly to workers within the primary labour market. In the open, secondary labour market such returns were said to have been absent because immigrants did not have an opportunity (or need) to take advantage of their culture-specific human capital. From the immigrant entrepreneurs’ point of view, Wilson’s and Portes’s (1980) concept converges with the ideas presented by Bonacich (1973). They claim that hiring labour from within the same immigrant community resulted in opportunities for expansion due to privileged access to markets and labour or immigrant solidarity and obligation of reciprocity. The two conditions which were said to have been necessary for the development of immigrant enclaves were: 1) access to sufficient start-up capital (either through immigrant linkages or by connections with the home country) and presence of entrepreneurial skills among some people belonging to the immigrant population and 2) the renewal of the labour force within the enclave through immigration. In a subsequent study Wilson and Martin (1982) approached the notion of enclave economies from a comparative perspective and defined enclave economies as ‘self-enclosed inner-city minority communities’ (Wilson, Martin 1982: 135). They further specified that what contributes to the success of enclave economies is their collective vertical and horizontal integration, what possibly leads to significant additional spending within the economy once an initial demand is injected.

Not long after the original work of Wilson and Portes is published Auster and Aldrich (1984) develop the concept of an ethnic enterprise and use the concept of ethnic enclaves to define it. They concur that the structures of immigrant communities and the way how they can be utilized to mobilize resources needed for setting up a business are the principal features of immigrant entrepreneurship. In this context Auster and Aldrich refine the understanding of enclaves. They consider them as spatial entities on the one hand (where the entrepreneurs can, better than mainstream businessmen, respond to the local customers’ ethnic tastes), and, on the other hand, as ‘networks of communal solidarity’ (Auster, Aldrich 1984: 53) which can be spread across distant areas.

Subsequently Sanders and Nee (1987) challenge the enclave economy hypothesis as proposed by Wilson and Portes (1980). They claim that, indeed, functioning within an enclave economy may be beneficial for immigrant entrepreneurs, but that it is not necessarily the case for their co-ethnic employees. They reject the idea that there may be no cost to segregation in an ethnic enclave. After adapting Wilson’s and Portes’s methodology Sanders and Nee (1987) re-examine the Cuban population of Miami and Hialeah and the Chinese enclave in San Francisco and note that: 1) immigrants’ socioeconomic achievement is negatively related to their spatial concentration in ethnic enclaves and that 2) immigrants’ socioeconomic achievement is positively related to their level of assimilation.

Jiobu (1988) takes the idea of ethnic enclaves an extra mile and defines an ethnic hegemony, which is a situation in which an ethnic group gains economic control over an important economic arena, on which interaction with the majority also takes place (Jiobu 1988). The conditions which have to be met in order for an ethnic hegemony to develop are: 1) the existence of an internal, sheltered labour market, 2) the role of a middleman minority has to be exploited, 3) the market must face ethnic saturation (there must be an occupation or labour market in which the minority is represented in disproportionately large numbers), 4) there must exist the possibility of exerting ethnic economic control, and 5) the minority must provide a product or service which is demanded by the majority in order to enforce contact, i.e. form an ‘economic interface’. Jiobu shows how his model works using the example of the Japanese ethnic group in California. When contrasting his concept with the idea of enclave economies, Jiobu finds three main differences: 1) the postulate of the existence of an enclave as such (the Japanese ethnic hegemony heavily relied on widely spread farmers), 2) the feature that an enclave allows returns to acquired human capital (as many of the Japanese were overeducated and even acquired additional human capital despite the fact they knew they would not take advantage of their education in their jobs) and 3) the necessity of renewing the ethnic labour force by means of immigration (what was not possible due to restrictive immigration policies at that time). According to Jiobu these three postulates of the enclave economy hypothesis do not hold in case of the Japanese in California. Yet given the information on the Japanese minority as presented by Jiobu, some of the already-existing extensions of the enclave economy hypothesis would possibly manage to explain the phenomenon of Japanese success without the need for constructing a new theoretical framework (see: Auster, Aldrich 1984). Furthermore, in light of the precondition that an ethnic hegemony relies on the middleman minority position of a given ethnic group and Wong’s (1985) conclusion that the Japanese community in the USA fails to meet the criteria of a middleman minority as defined by Bonacich (1973), Jiobu’s reasoning leaves space for doubt.

Zhou and Logan (1989) conduct further studies on the enclave economy per se by exploring the case of the Chinese in New York City. In order to provide robust results, irrespective of what we consider to be enclave, they approach three possible meanings: 1) that of a place of living, 2) that of a place of work and 3) that of an industry. In the latter conceptualization (not considered in the previous literature) they identify enclave industries as those, where the Chinese immigrants are over-represented. They manage to reconcile the findings of Wilson and Portes (1980) with those of Sanders and Nee (1987). On the one hand they find support for the positive view of the enclaves’ role, specifically in relation to the possibility of upward mobility of immigrants via enhanced opportunities for self-employment. On the other hand, they do not find advantages in terms of workers’ earnings or the entrepreneurs’ returns to self-employment when individuals within and outside of the enclave economy were compared.

In a subsequent article Portes and Jensen (1989) identify three approaches to understanding the enclave economy which have developed so far: 1) considering ethnic enclaves as a vehicle for immigrants’ upward mobility by means of access to otherwise unattainable start-up resources, 2) recognizing the enclave economy as a way of how immigrant populations deal with discrimination or even blocked entry into the mainstream economy and in the most pessimistic scenario 3) viewing enclave economies as ‘disguised vehicles for capitalist exploitation’ (Portes, Jensen 1989: 930). This was meant as a reply to the critique of Sanders and Nee (1987) by noting drawback of their conceptualization of enclaves as places where immigrants live rather than where they work. Portes and Jensen (1989) conclude that living in an ethnic neighbourhood is not equivalent to working in the enclave economy. They also find support for a rather positive role of the ethnic enclave in providing opportunities of socioeconomic mobility for immigrant workers and providing access to resources and capital for immigrant entrepreneurs. In two following articles Sanders and Nee (1992) and Portes and Jensen (1992) re-examine each other’s results, each time coming to opposite conclusions. Eventually Portes and Jensen do not find sufficient arguments in the analysis of Sanders and Nee that disprove the enclave economy hypothesis. Concluding they add precision to the story of how enclave economies function, though, by signalling that the enclave economy does offer employment comparable in its returns to the mainstream economy, but that this feature holds rather for recent immigrants and to those who have limited language proficiency.

Given the ongoing discussion on the role of ethnic enclaves, Model (1992) puts the enclave economy hypothesis to yet another test, trying to compare the processes observed among the Miami Cubans and Bay Area Chinese within the frameworks of the ethnic enclave hypothesis, the middleman minority theory (Bonacich 1973), and the ethnic hegemony model (Jiobu 1988). In her work Model concludes that an enclave economy does not remunerate human capital strictly as hypothesized (Model 1992: 74-75). All in all, though, considering the various conceptualizations and definitional criteria, she concludes that neither does the enclave boost nor hamper income from labour.

Waldinger (1993) once again revises the ongoing debate concerning ethnic enclaves. He proposes including ‘training systems’ (Waldinger 1993: 447) as a critical feature, which allows both ethnic employers and employees reduce the risks of investment in worker training via network hiring. After discussing the theoretical and empirical consequences of applying different semantic explanations Waldinger concludes that in order to add quality to the debate and push it forward the term ethnic enclave should be dropped and the ethnic economy should be considered instead. One reason he gives (referring also to a forthcoming publication of Light) is that it would enable us to include the self-employed (non-employers – one man businesses) into the considerations. This amendment would also, according to Waldinger, move the discussion away from the unproductive debate about what is an enclave sensu stricto and shift it to more relevant considerations about the structures and processes within ethnic economies.

In terms of definitional issues Light, Sabagh, Bozorgmehr and Der-Martirosian (1994) assert that inter-changeable use of the terms ethnic economy and ethnic enclave economy is conceptually wrong. Their reasoning stresses that the ethnic economy is a concept derived from the middleman minority theory, while the notion of an enclave arouse from the theory of labour market segmentation. Referring to the various approaches to the ethnic enclave economy hypothesis Light et al. (1994) come to a conclusion that what has developed in the literature so far is ‘conceptual anarchy’ (Light et al. 1994: 69). Aside from clarifying the semantics Light et al. (1994) emphasize that using relative (within enclave vs. open market) wages as a measure based on which the enclave economy hypothesis is tested is misleading, the related assumption being that the people who earn wages outnumber those whose activity is not regulated by any employment contract. In case of ethnic minorities the opposite is true – the employers outnumber their employees, as many people are actually self-employed and those who can afford to hire workers do that on a very small scale. Thus, as Light et al. (1994) conclude, the relative wages may be a very deceiving measure of the welfare of the participants of the ethnic economy. Yet, as the authors further state, even if the wages of employees in the ethnic economy were actually lower than what they could earn in the open economy, this does not indicate that an ethnic (enclave) economy creates a mobility trap, as it has been postulated by Portes’s and Wilson’s opponents. In fact three issues should be considered: 1) that some employees in the ethnic economy may not want or may not be able to work full time, thus earning lower wages, but also voluntarily working fewer hours, 2) the ethnic economy could also be considered as a school for entrepreneurs, bringing the minority long-term benefits rather than advantages instantly visible in income data and 3) comparing wages in the ethnic economy to those in the open market is fair only if the open market offers suitable jobs to everyone who is looking for them (in fact, in the open market one could be underemployed or even unemployed and so compared to earning nothing even a low wage in the ethnic economy is supreme). Thus Light et al. conclude the relative wages debate by claiming that relative earnings in the ethnic economy determine only the extent to which it is beneficial to work there, not whether it is beneficial at all.

More recently Werbner (2001) has once again put the enclave economy hypothesis into the spotlight. She sets the relative wage, human capital and labour market issues aside and instead focuses on the organisational and industrial features of the enclave economy. Referring to theories of industrial clustering Werbner suggests defining the enclave economy as a networked cluster of ethnic-owned firms producing certain goods, together with other ethnic-owned firms which provide services to the cluster. Thus, as she claims, the firms need not to be spatially concentrated in the strict sense of space, but it is sufficient that they are in a common space of networks and flows of goods and services (ref.: Greve, Salaff 2005). Regard for the goods ethnic economies specialize in is therefore crucial to understand how they operate and might be the key to explaining the contradicting findings. Werbner also adds to the enclave economy hypothesis the idea that in the same way enclaves may support entrepreneurship and enhance opportunities for business development, they may also make the economy more vulnerable to market shocks.

The discrimination hypothesis

Wong (1985), in the context of the middleman minority theory, as well Light et al. (1994) in the context of the enclave economy hypothesis have pointed to the fact that immigrants‘ labour market choices may not be opportunity, but rather necessity driven, i.e. resulting from lack of other opportunities, discrimination. Such an understanding of immigrant self-employment has been labelled the discrimination hypothesis, or the disadvantage theory.

Over the past three decades the discrimination hypothesis received a number of formal conceptualizations and empirical verifications, being disaggregated into three processes: 1) employer discrimination (e.g. Moore 1983; Clark, Drinkwater 2000), 2) capital market discrimination (e.g. Coate, Tennyson 1992) and 3) consumer discrimination (e.g. Borjas, Bronars 1989). The first of these explains under what conditions immigrants would choose self-employment over wage-employment. The second concept explores access to capital as the key ingredient of entrepreneurial activity and examines how borrowing constraints affect the incentives and potential for the development of immigrant entrepreneurial ventures. The last concept is useful for explaining how consumer preferences with respect to providers of goods and services may affect the returns and thus also the numbers of immigrant businessmen.

Employer discrimination may be visible in two forms (Parker 2006). Either by blocking minority’s access to the labour market in general, or by restricting their opportunities to low-paid jobs, what would result in choosing self-employment as an escape strategy. Given the theoretical assumptions of formal models of employer discrimination, e.g. identical distributions of entrepreneurial abilities in the migrant and non-migrant groups and that business profits are an increasing function of these abilities, the explanatory power of this concept is not enough to answer the question of why some immigrant groups have higher and others have lower rates of self-employment when compared to the natives, though. Light (2004) provides a typology of disadvantages immigrants may face in the context of labour market activity (see Table 2). It follows that if labour market discrimination is in place, but one does have access to some resources, self-employment may be the only feasible alternative.

Table 2. Immigrant disadvantages

Source: own elaboration based on Light (2004).

In the framework of the disadvantage theory and employer discrimination the concept of blocked mobility (also referred to as bleak mobility, Mata, Pendakur 1999) has been developed. The former appeared e.g. in the work of Waldinger, Ward and Aldrich (1985), Beaujot, Maxim and Zhao (1994), or more recently Raijman and Tienda (2000). This notion refers to a situation in which immigrants pursue self-employment due to ‘glass ceilings’ as far as occupational upward mobility is concerned. Because of unrecognized qualifications or discrimination based on ethnic prejudice they experience a mismatch between their skills and labour market opportunities made available to them. In their study Raijman and Tienda (2000: 701) find that ‘the blocked mobility hypothesis obtains for Koreans, who view self-employment as the ‘price’ of immigration to be paid by the first generation’. It is hypothesized, though, that as time passes immigrants (and with greater probability their children) may obtain recognition for their skills or acquire skills by the standards of the receiving society, become proficient in the local language and, as a consequence, be able to eventually break out of the affliction of blocked mobility.

The second type of discrimination, discrimination in capital markets, may have a direct effect not only on the choice between wage-employment and self-employment, but also on the survival rate of ethnic businesses. Not having access to bank loans or being able to borrow relatively small amounts of money and at high interest rates may heavily impede business set-up and development. It has been shown, though, that even here the discrimination performed by banks does not necessarily affect all immigrant groups equally (Parker 2006). One of the possible explanations of this fact arises form the specificity and clustering of immigrant businesses mostly around only a few industries which have above-average failure rates (ref.: the middleman minority theory and Werbner’s (2001) insights into the enclave economy hypothesis for discussion on immigrant sectoral specialization). When relatively lower collateral of immigrants, as compared to the native population, is added to the picture, it may look as if banks discriminate immigrants as such, while in fact they ‘discriminate’ certain types of (risky) businesses (which happen to be run mostly by immigrants), a process referred to as statistical discrimination (Arrow 1998). Coate and Tennyson (1992) develop a theoretical model based on which they postulate that credit market discrimination actually occurs due to initial labour market discrimination.

The idea of consumer discrimination and its applicability to immigrant self-employment has been analyzed by Borjas and Bronars (1989), among others. The authors propose a model in which incomes and rates of self-employment among minorities are explored based on the hypothesis that consumers dislike buying goods and services from minority businessmen (see: Becker 1971). The equilibrium outcomes of both the consumer and producer choices imply that: 1) the average income of self-employed black entrepreneurs is lower than the average income of white entrepreneurs and that 2) the gains from self-employment for able black entrepreneurs are smaller than the gains from self-employment for able white entrepreneurs. The two conclusions imply that minority entrepreneurs not only have lower incentives to become self-employed, but that they are also negatively selected into self-employment with a greater probability than the majority population.

The interactive model

In line with Waldinger, Aldrich, and Ward’s previous inputs to the disadvantage theory of immigrant self-employment (Waldinger, Ward, Aldrich 1985), in 1990 the authors suggested a conceptual model in which they combine the idea of immigrants’ limited opportunities (e.g. due to discrimination) with their possibility of mobilizing ethnic resources (e.g. within ethnic enclaves). Due to the mutual influences of its various components, the model has been named interactive.

The opportunity structures the authors define include historically shaped circumstances which enable (and constrain) ethnic entrepreneurship – market conditions and access to ownership possibilities. The types of industries, where immigrants are most likely to be able to set up the enterprises constitute specific niches: 1) where mass production technology does not apply and where mass distribution is unnecessary, 2) where there are low economies of scale, 3) where there is instability and uncertainty, and 4) where ethnic goods are in demand.

Apart from the somewhat external factors creating opportunity structures Waldinger et al. (1990) suggest that the immigrant group’s own characteristics also affect the rates of entrepreneurship. These characteristics are divided into predisposing factors and possibilities of resource mobilization. Among the former the authors recognize blocked mobility, selective migration and migrants’ aspiration levels. The latter category encompasses ties with co-ethnics, extent of social networks and government policies.

Ways in which ethnic entrepreneurs take advantage of the opportunity structures, given their group characteristics Waldinger et al. (1990) label ethnic strategies. These strategies are aimed at tackling the seven most common problems: 1) obtaining information, 2) generating start-up or development capital, 3) acquiring necessary entrepreneurial skills, 4) labour recruitment, 5) establishing and developing relationships with customers and suppliers, 6) dealing with competition and 7) responding to political attacks. The possibilities and eventual ways of addressing these issues emerge from the constraints and enabling mechanisms embedded in the market structures and ownership possibilities as well as from the specificity of predisposing factors and the potential of resource mobilization.

Within this framework Waldinger et al. (1990) look for explanations of why self-employment rates may differ across ethnic groups. They define three categories by which the immigrant communities differ, and which affect their functioning in the destination countries: 1) pre-migration characteristics (mainly level of human capital), 2) the circumstances of migration and the ways they evolve (e.g. into temporary vs. permanent migration) and 3) post-migration characteristics (especially the position of the ethnic group in the host economy).

Bonacich (1993) questioned the approach of Waldinger et al. (1990) blaming it for a pro-capitalist perspective, i.e. that the described social processes are nothing but a product of the forces of supply (group characteristics) and demand (opportunity structures). Bonacich also points out that the emergence of ethnic entrepreneurship, as described, seems not to be a product of the desires of the groups in power. Among the reasons for ‘nurturing’ ethnic entrepreneurs by the majority Bonacich mentions: 1) their role in legitimizing the ideas of capitalism (pursuit of profit, protection of private property rights, free competition, etc.), 2) their possibility of securing cheap subcontractors for big businesses, 3) their position as ‘buffer’ middleman minorities, and finally 4) their function of ‘ideological weapons’, which serves the majority to present certain ethnic groups as ‘model minorities’ (Bonacich 1993: 690-691). Eventually, she claims, the ruling majority designs such institutions, which rule out other possible forms of immigrant incorporation. Missing this larger politico-institutional picture in analysis of ethnic entrepreneurship may thus actually imply missing the significance of the whole phenomenon. It seems that Waldinger, Aldrich and Ward’s initial proposal could, and partially did, account for such logic.

In a rather recent work Putz (2003) re-examines the interactive model looking from the perspective of cultural characteristics of immigrant groups. He accuses the ‘opportunity approach’ of being structuralist in its nature and thus not being able to explain well enough why individuals react to the same opportunity structures in different ways. He suggests extending the existing analytical framework by including paradigms derived form the theories of action and decision-making. He insists on putting greater emphasis not only on the structural conditions, but also on the objectives and strategies of action-oriented agents. He also offers criticism of the ‘resource’ side of the proposed analytical approach. He recognises that it does make an attempt at incorporating culture-specific notions into the model, but that these notions are based on two fallacies, namely that: 1) immigrant communities are homogenous (so that the way in which resources are e.g. ‘ethnic’ applies to everyone in the same way), and 2) immigrant communities have a common ethnic foundation (their life strategies are determined by the culture of the place of origin, which – by means of cultural demarcation – would be distinct from the culture of the destination). Consequently he proposes that:

• no generalized and ultimate statements about culture be made, as even if individuals act in a similar way their reactions are interpretations of culture, rather than culture per se,
• culture should be conceptually treated as a process, rather than as symbols which have fixed meanings and interpretations,
• only statements on single, constantly changing ‘cultural phenomena’ be made, as treating culture as a whole or its components as static is in reality a conceptual impossibility,
• situational rather than general interpretations be in place,
• that not only social relations and integration into social networks be treated contextually, but that spaces themselves gain recognition as having symbolic significance for, and across, individuals.

Volery (2007) combines the original interactive model with the extensions proposed by Putz and comes up with an amended proposition of how opportunity structures and resources are translated into ‘ethnic strategies’ of dealing with the challenges they face as immigrant entrepreneurs. In Volery’s understanding there are two distinct, yet interconnected dimensions – the ethnic dimension and the entrepreneurship dimension. The advantage of Volery’s approach is that, on the one hand, his model does not separate entrepreneurial and ethnic aspects of immigrant entrepreneurship, and, on the other hand, it takes into consideration individual features which may be useful for explaining why individuals with the same ethnic background react differently to certain opportunities. The entrepreneurship dimension is responsible for explaining the entrepreneurial process as such, without regard for the ‘ethnic’ aspect of immigrant entrepreneurship. The ethnic dimension creates opportunities and threats specific to immigrants (or particular immigrant groups). How individuals recognize, evaluate and exploit these opportunities, though, is described by the entrepreneurial process, not the ethnic one.

The concept of mixed embeddedness

The interactive model (Waldinger et al. 1990) has become the foundation for Kloosterman and Rath’s (2001) proposal to incorporate into the immigrant self-employment debate the notion of country-specific institutional frameworks. The diverse institutional settings were hypothesized to add explanatory power to the various post-industrial self-employment trajectories by implying different opportunity structures for immigrant and local entrepreneurs (see also: Vinogradov, Elam 2010). The work had the ambition to combine the agency and structural perspectives found in the critique of the interactive model. In pursue of their objective Kloosterman and Rath develop the concept of mixed embeddedness, which was also intended to be a solid theoretical framework suitable for international comparisons of immigrant self-employment. Mixed embeddedness implies that immigrants are not only embedded in immigrant networks and their ethnicity, but also in the ‘socioeconomic and politico-institutional environment of the country of settlement’ (Kloosterman, Rath 2001: 2). In their in-depth inquiry into what has so far been labelled generally as opportunity structures (see: Waldinger et al. 1990) Kloosterman and Rath firstly recognize, that immigrant communities not only differ from the majority in ‘cultural’ terms, but also as far as other, more tangible, forms of capital are concerned – financial, human, social. Thus, they are initially dependent on different segments of the opportunity structure than the native population. The second aspect of opportunity structures as understood heretofore, which Kloosterman and Rath (2001) question, is their static character. Migrants may by their mere presence change opportunity structures.

In their furthering of how opportunity structures should be viewed, Kloosterman and Rath (2001) recognize two crucial dimensions – the accessibility and growth potential of markets. In effect Kloosterman (2004) proposes a two-dimensional typology of their interrelations. The typology allows to systematize various markets in terms of their attractiveness and accessibility for immigrant businesses by classifying them as stagnant or expansive on the one hand, and low threshold or high threshold (as far as human capital requirements are concerned) on the other hand. Ethnic markets are according to Kloosterman (2004) able to emerge in all but one categories of this typology and thus should be treated as special cases of protected markets within (see also: Wilson, Portes 1980). The only case which Kloosterman (2004) finds unattractive for immigrant businesses is that of stagnant and human capital demanding markets.

Although the concept of mixed embeddedness advanced the understanding of the interactive model it did so without addressing the critique addressed towards the original idea of Waldinger et al. (1990). This suggests that Bonacich’s (1993) and Putz’s (2003) concerns remain valid.

The frameworks of modes of incorporation

The contexts and opportunity structures under which immigrant self-employment becomes a feasible labour market strategy have been further elaborated upon in concepts which can be classified as frameworks of modes of immigrant incorporation. A major contribution to this stream of thought was that by Portes and Rembaut (1996, first edition in 1990) who developed a typology of immigrant incorporation with ethnic entrepreneurship as one of its features. According to them what is crucial to recognize when trying to understand the variations in immigrants’ labour market performance are: 1) immigrants’ resource endowments in the form of educational attainment, skills, motivations, aspirations, professional experience, financial, social and cultural capital, etc., 2) their status of entry and residence (legal, irregular, etc.), 3) the conditions under which they left their countries of origin and 4) the contexts of reception. The latter have been decomposed into governmental, labour market and ethnic community aspects.

The above-mentioned aspects, just slightly differently phrased, have also been identified by Waldinger et al. (1990, see: Section The interactive model). It does not come as a surprise then that independently to the work of Portes and Rembaut (1996) Waldinger (1987, 1996) analyzes a specific case of immigrant incorporation, namely that which took place in the context of industrial change in the second half of the 20th century in New York City. Waldinger conceptualizes the process of how immigrants manage to undertake self-employment due to succession of entrepreneurial openings (Waldinger 1987, 1996) and labels it the game of ‘ethnic musical chairs’ (Waldinger 1996: 257). In Waldinger’s view the industrial transformations taking place in the 1970s in the New York City area lead to changes in the composition of local industrial and labour markets such that the numbers of whites declined ‘set[ing] in motion a vacancy chain, allowing non-whites to move up the job hierarchy as replacements for whites’ (Waldinger 1987: 370).

Waldinger observes that the small business segment of the market went trough a similar succession process (Waldinger 1996). In the above-mentioned circumstances self-employment became a predominantly immigrant activity, with rates exceeding those of African-Americans and, as duration of stay increased, also exceeding those of the white population. He finds three main reasons for such a state of things:

• increasing immigrant populations, creating their own ethnic demand which co-ethnics were best suited to serve (immigration being also a critical element of the development of ethnic enclaves, see: Section The enclave economy hypothesis),
• opportunities for succession in small business industries, which could not benefit from mass production and/or mass distribution practices and which in the new economic environment seemed mildly profitable for communities which use to occupy them (immigrant business specificity being stressed since Bonacich’s work in 1973),
• lack of other opportunities for immigrants whose skills did not match the labour demand or who could not have their skills recognized (a feature recognized in the enclave economy hypothesis, but mainly conceptualized within the disadvantage theory).

Though Waldinger’s ability to conciliate various analytical approaches within one framework, Rath (2000a) criticizes such a way of thinking when applying it to immigrant entrepreneurs in Amsterdam. He recognizes four aspects of Waldinger’s concept which do not fit into the stories of immigrant incorporation in the Dutch case. The first is the notion of a ‘labour queue’ (Waldinger 1996: 26). The idea implies that there is a fixed hierarchy of preferences towards specific categories of the labour force. As Rath points out, the Dutch society is not as race-conscious, though, as the American society. Moreover, he recognized the socio-political dynamics of how minority statuses might change over time, thus changing the ordering of the ‘queue’. Secondly, Rath comments on Waldinger’s assumption of long-term cohesion, solidarity and support within ethnic communities. Rath notices, that the social relationships within ethnic groups tend to change over time and, especially under the circumstances of harsh ethnic competition within ethnic niches (see also: Kloosterman 2004), this may not be true. Rath’s third argument relates to the importance of local institutional frameworks at the destination, which affect the opportunities for immigrant self-employment. He criticizes Waldinger for stressing the role of ethnic networks in the process of immigrant incorporation, while the notions of consumer demand, technological change and international division are put aside. Finally, Rath draws attention to the underexposed variety of the scopes and scales of institutional frameworks which affect immigrants’ opportunities, a notion which was later emphasized by Kloosterman and Rath in their 2001 paper. In a subsequent piece of critique Rath (2001) notices also the drawbacks of Waldinger’s definition of niches which is said to 1) too weakly point to the voluntary character of their formation and 2) too strongly emphasize the absolute size of the self-employed and wage-employed ethnic community (what in case of Amsterdam would lead to excluding economically and culturally significant and distinct ethnic groups). He also points to the lack of differentiation between occupations and branches of trade and industry, which may be spread over different labour markets, making the distinction crucial to understand the immigrant modes of incorporation in these specific arenas of economic exchange.

Empirical research methods

The empirical studies on immigrant self-employment suffer from the same definitional ambiguities, as theoretical considerations. Who is considered to be self-employed and what is classified as migration is subject to the acuteness of relevant statistical categories. These imperfections have to be taken into consideration when interpreting and, especially, contrasting and comparing various empirical works. In general, empirical research in immigrant self-employment can be classified into two streams of literature relating to: 1) the probability of becoming self-employed (such as in: Borjas 1986; Phizacklea, Ram 1996; Sanders, Nee 1996; van Tubergen 2005; Akee, Jeager, Tatsiranos 2007), and 2) the returns to self-employment (such as in: Li 2000; Lofstrom 2002; Edin, Fredriksson, Aslund 2003; Portes, Shafer 2006). Due to data set construction, in most cases, studies which focus on immigrants’ returns to self-employment also explore the notion of its determinants (probability). Data used to conduct such analysis usually either come from dedicated (i.e. not representative) surveys or from countries with relatively large immigrant populations (as the self-employed are a small percentage of the immigrant minority anyway). These constraints limit a vast majority of studies to a few major recipient countries such as the USA, Canada, Australia or the UK. Due to the heterogeneity of immigrants in these major destinations, research on either probabilities of self-employment or returns to this form of labour market activity most often contains examinations related to e.g. racial differences or within- and across-immigrant group differences in access to various forms of capital.

The findings of empirical studies on immigrant self-employment remain inconclusive en masse as to the mechanism of the process of immigrants’ choice of self-employment (for a broad review including theoretical foundations, posed research questions and methods applied to answer them see Nestorowicz (2011)). Due to that, or maybe because of that, most recent research in the field of immigrant self-employment continually feeds on the theoretical concepts developed over the past decades. The most contemporary analyses are indicative of the changes which have been going on in terms of immigrant settlement processes and longer and longer histories of migration of individuals, as they may focus on second generation migrants or chronicle subsequent labour market choices of individuals.

As far as research methods are concerned both qualitative and quantitative approaches are applied in research on immigrant self-employment. Qualitative research seems most suitable especially when it comes to researching the individual psychological and personal motivations, preferences and other reasons for pursuing self-employment, but also the effects cultural factors have on the self-employment propensity of immigrants. Quantitative methods applied in the reviewed papers consist of: 1) statistical analysis and methods suitable for dealing with dichotomous variables, e.g. logistic regressions (for exploring the odds of immigrants becoming self-employed), 2) linear regressions applied in studies of returns to immigrant self-employment, and 3) decomposition methods (e.g. the Oaxaca-Blinder decomposition) used in order to disaggregate the factors responsible for various outcomes of the complex phenomena under investigation, such as e.g. wage differences or diverse self-employment propensities.

Summary and conclusions

This paper aimed at reviewing and, when possible, pointing to interrelations between various theoretical frameworks formulated for the analysis of immigrant self-employment. It has appraised most frequently quoted concepts starting from the middleman minority theory developed by Bonacich in the 1970s, through the probably most influential and controversial ethnic enclaves hypothesis, to most contemporary mixed embeddedness approach and all-encompassing frameworks of modes of incorporation.

Based on the analysis of theoretical and most recent empirical contributions to research on ethnic entrepreneurship we may see that, with changing socioeconomic environments, 40 years after the most influential concepts have been developed they are still subject to empirical verification. In large part the immigrant self-employment research frontier depends on data availability, though. It is also for this reason that most conceptual developments and corresponding empirical studies have been carried out in the North American, British, Canadian or Australian contexts. Determining, both theoretically and empirically, if and how the recalled understandings of ethnic entrepreneurship are applicable in other settings still calls for scientific attention. Especially, that existing theories provide quite a coherent, though not holistic, picture of how immigrant self-employment develops, while available empirical studies come to conflicting conclusions.

In the context of taking research on immigrant entrepreneurship beyond the dominant frames of reference, it could have not gone unnoticed that Central and Eastern European countries have the highest differences between immigrant and native self-employment rates, with the former exceeding the latter by 4.9 pp in Hungary, 5.2 pp in the Czech Republic, 10.5 pp in Slovakia, and 18.3 pp in Poland (Figure 1). At the same time research on ethnic entrepreneurship in this part of the world is scarce. The reasons behind these disparities remain unexplored. Could they lie in the reluctance or inability of the native populations to undertake self-employment? Or maybe they should be assigned to greater responsiveness of immigrants to the opportunities created by the economic transitions in the region? And how would the answers to these questions correspond to the conceptual frameworks presented in this article? It is yet to be determined.

References

Akee R. K. Q., Jeager D. A., Tatsiranos K. (2007). The persistence of self-employment across borders: New evidence on legal immigrants to the United States. CReAM Discussion Paper 17. Centre for Research and Analysis of Migration, University College London.

Arrow K. J. (1998). What Has Economics to Say About Racial Discrimination? The Journal of Economic Perspectives 12(2): 91-100.

Auster E., Aldrich H. (1984). Small business vulnerability, ethnic enclaves and ethnic enterprise, in: R. Ward, R. Jenkins (eds), Ethnic communities in business. Strategies for economic survival, pp. 39-54. Cambridge: Cambridge University Press.

Beaujot R., Maxim P. S., Zhao J. Z. (1994). Self-employment Among Immigrants: A Test of the Blocked Mobility Hypothesis. Canadian Studies in Population 21(2): 81-96.

Becker G. S. (1971). The Economics of Discrimination. Chicago: University of Chicago Press.

Bjuggren C. M., Johansson D., Stenkula M. (2010). Using Self-employment as Proxy for Entrepreneurship: Some Empirical Caveats. Ratio Working Papers 154. The Ratio Institute.

Boissevian J., Blaschke J., Grotenberg H., Joseph I., Light I., Sway M., Waldinger R., Werbner P. (1990). Ethnic Entrepreneurs and Ethnic Strategies, in: R. Waldinger, H. Aldrich, R. Ward (eds), Ethnic Entrepreneurs. Immigrant business in Industrial Societies, pp. 131-157. Newbury Park, London, New Delhi: Sage Publications.

Bonacich E. (1973). A Theory of Middleman Minorities. American Sociological Review 38: 583-594.

Bonacich E. (1993). The Other Side of Ethnic Entrepreneurship: A Dialogue with Waldinger, Aldrich, Ward and Associates. International Migration Review 27(3): 685-692.

Borjas G. (1986). The self-employment experience of immigrants. NBER Working Papers 1942. National Bureau of Economic Research.

Borjas G., Bronars, S. G. (1989). Consumer Discrimination and Self-Employment. The Journal of Political Economy 9(3): 581-605.

Cantillon R. (1755). Essai sur la nature du commerce en général. Traduit de l’anglois. Londres: Fletcher Gyles.

Clark K., Drinkwater S. (2000). Pushed out or pulled in self-employment among ethnic minorities in England and Wales. Labour Economics 7: 603-628.

Coate S., Tennyson S. (1992). Market Discrimination, Imperfect Information and Self-employment. Oxford Economic Papers 44(2): 272-288.

Desiderio M. V., Salt J. (2010). Main Findings of the Conference on Entrepreneurship and Employment Creation of Immigrants in OECD Countries. Paris: OECD.

Doeringer P. B., Piore M. J. (1971). Internal labor markets and manpower analysis. Lexington: Heath Lexington Books.

Edin P.-A., Fredriksson P., Aslund O. (2003). Ethnic Enclaves and the Economic Success of Immigrants: Evidence from a Natural Experiment. The Quarterly Journal of Economics 118(1): 329-357.

Górny A., Kaczmarczyk P. (2003). wybranych koncepcji teoretycznych. CMR Working Papers 49. Ośrodek Badań nad Migracjami UW.

Greve A., Salaff J. W. (2005). Social network approach to understand the ethnic economy: A theoretical discourse. GeoJournal 64: 7-16.

Honig B. (2001). Learning Strategies and Resources for Entrepreneurs and Intrapreneurs. Entrepreneurship: Theory and Practice 26(1): 21-35.

International Conference of Labour Statisticians (1993). Resolution concerning the International Classification of Status in Employment (ICSE). Geneva: International Labour Organisation.

International Labour Organisation (1949). Convention concerning Migration for Employment (Revised 1949), Convention CO97. Geneva: International Labour Organisation.

Internal Revenue Service (2012). Who Is Self-Employed?. Online: www.irs.gov/Businesses/Small-Businesses-&-Self-Employed/Self-Employed-In... (accessed: 8.12.2012).

Jiobu R. M. (1988). Ethnic Hegemony and the Japanese of California. American Sociological Review 53(3): 353-367.

Jomo K. S., Folk B. C. (eds) (2003). Ethnic Business. Chinese Capitalism in Southeast Asia. New York: RoutledgeCurzon.

Kloosterman R. (2004). Mixed Embeddedness as a Conceptual Framework for Exploring Immigrant Entrepreneurship. in: EUREX Lecture No 8. Amsterdam Institute for Metropolitan and International Development Studies, University of Amsterdam.

Kloosterman R., Rath J. (2001). Immigrant entrepreneurs in advanced economies: mixed embeddedness further explored. Journal of Ethnic and Migration Studies 27(2): 189-202.

Kloosterman R., Rath J. (eds) (2003). Immigrant Entrepreneurs. Venturing Abroad in the Age of Globalization. London: Berg.

Levie J. (2007). Immigration, In-Migration, Ethnicity and Entrepreneurship in the United Kingdom. Small Business Economics 28: 143-169.

Li P. S. (2000). Economic Returns of Immigrants’ Self-employment. The Canadian Journal of Sociology 25(1): 1-34.

Light I. (2004). The Ethnic Economy, in: N. Smelser, R. Swedberg (eds), Handbook of Economic Sociology, pp. 650-677. New York: Russell Sage Foundation.

Light I., Bonacich E. (1988). Immigrant Entrepreneurs. Koreans in Los Angeles 1965-1982. Berkeley: University of California Press.

Light I., Sabagh G., Bozorgmehr M., Der-Martirosian C. (1994). Beyond the Ethnic Enclave Economy. Social Problems 41(1): 65-80.

Lofstrom M. (2002), Labor market assimilation and the self-employmnt decision of immigrant entrepreneurs. Journal of Population Economics 15: 83-114.

Mata F., Pendakur R. (1999). Immigration, Labor Force Integration and the Pursuit of Self-Employment. International Migration Review 33(9): 378-402.

Model S. (1992). The Ethnic Economy: Cubans and Chinese Reconsidered. The Sociological Quarterly 33(1): 63-82.

Moore R. L. (1983). Employer Discrimination: Evidence From Self-Employed Workers. The Review of Economics and Statistics 65(3): 496-501.

Nestorowicz J. (2011). Known Knowns and Known Unknowns of Immigrant Self-employment. Selected Issues. CMR Working Papers 45(103). Ośrodek Badań nad Migracjami UW.

OECD (2012). Glossary of Statistical Terms: Employment – EUROSTAT. Online: http://stats.oecd.org/glossary/detail.asp?ID=779 (accessed 8.12.2012).

OECD (2011). International Migration Outlook 2011. SOPEMI. Paris: OECD Publishing.

Panayiotopoulos P. (2006). Immigrant Enterprise in Europe and the USA. New York: Routlege.

Parker S. C. (2006). The Economics of Self-Employment and Entrepreneurship. Cambridge: Cambridge University Press.

Pedrisini R., Coletto D. (2010). Self-employed workers: industrial relations and working conditions. Dublin, Brussels: European Foundation for the Improvement of Living and Working Conditions.

Phizacklea A., Ram M. (1996). Being Your Own Boss: Ethinc Minority Entrepreneurs in Comparative Perspective. Work, Employment and Society 10(2): 319-339.

Piore M. J. (1979). Birds of Passage. Migrant Labor in Industrial Societies. Cambridge: Cambridge University Press.

Portes A. (ed.) (1995). The economic sociology of immigration: essays on networks, ethnicity and entrepreneurship. New York: Russell Sage Foundation.

Portes A., Jensen L. (1989). The Enclave and the Entrants: Patterns of Ethnic Enterprise in Miami before and after Mariel. American Sociological Review 54(6): 929-949.

Portes A., Jensen L. (1992). Disproving the Enclave Hypothesis: Reply. American Sociological Review 57(3): 418-420.

Portes A., Rembaut R. G. (1996). Immigrant America: a portrait. Berkeley: University of California Press.

Portes A., Shafer S. (2006). Revisiting the Enclave Hypothesis: Miami Twenty-Five Years Later. The Center for Migration and Development Working Paper Series 06-10. Princeton University.

Putz R. (2003). Culture and Entrepreneurship – Remarks on Transculturality as Practice. Tijdschrift voor economische en sociale geografie 94(5): 554-563.

Raijman R., Tienda M. (2000). Immigrants’ Pathways to Business Ownership: A Comparative Ethnic Perspective. International Migration Review 34(3): 682-706.

Rath J. (2000a). A game of ethnic musical chairs? Immigrant businesses and the formation and succession of niches in the Amsterdam economy, in: S. Body-Gendrot, M. Martinello (eds), Minorities in European Cities. The Dynamics of Social Integration and Social Exclusion at the Neighborhood Level, pp. 26-43. London: Macmillan Press.

Rath J. (ed.) (2000b). Immigrant Business. The Economic, Political and Social Environment. London: Macmillan Press.

Rath J. (2001). Do Immigrant Entrepreneurs Play the Game of Ethnic Musical Chairs? A Critique of Waldinger’s Model of Immigrant Incorporation, in: A. Messina (ed.), A Continuing Quandary for States and Societies: West European Immigration and Immigrant Policy in the New Century, pp. 141-160. Westport: Greenwood Press.

Sanders J. M., Nee V. (1987). Limits of Ethnic Solidarity in the Enclave Economy. American Sociological Review 52(6): 745-773.

Sanders J. M., Nee V. (1992). Problems in Resolving The Enclave Economy Debate. American Sociological Review 57(3): 415-418.

Sanders J. M., Nee V. (1996). Immigrants self-employment: The family as social capital and the value of human capital American Sociological Review 61(2): 231-249.

van Tubergen F. (2005). Self-employment of immigrants: A cross-national study of 17 western societies. Social Forces 84: 709-732.

United Nations (1998). Recommendations on Statistics of International Migration – Revision 1. New York: United Nations.

Vinogradov E., Elam A. (2010). A process model of venture creation by immigrant entrepreneurs, in: C. G. Brush, L. Kolvereid, L. O. Widding, R. Sorheim (eds), The Life Cycle of New Ventures: Emergence, Newness and Growth, pp. 109-126. Cheltenham, Northampton: Edward Elgar Publishing Limited.

Volery T. (2007). Ethnic entrepreneurship: a theoretical framework, in: L.-P. Dana (ed.), Handbook of research on ethnic minority entrepreneurship: a co-evolutionary view on resource management, pp. 30-42. Cheltenham, Northampton: Edward Elgar Publishing Limited.

Waldinger R. (1987). Post-Industrial New York Changing Ladders and Musical Chairs: Ethnicity and Opportunity in Post-Industrial New York. Politics Society 15: 369-401.

Waldinger R. (1993). The ethnic enclave debate revisited. International Journal of Urban and Regional Research 17(3): 444-452.

Waldinger R. (1996). Still the promised city? African-Americans and new immigrants in postindustrial New York. Cambridge: Harvard University Press.

Waldinger R., Aldrich, H., Ward, R. (eds) (1990). Ethnic Entrepreneurs. Immigrant Business in Industrial Societies. Newbury Park, London, New Delhi: Sage Publications.

Waldinger R., Ward, R., Aldrich, H. (1985). Ethnic Businesses and Occupational Mobility in Advanced Societies. Sociology 19(4): 586-597.

Wennekers S., Thurik R. (1999). Linking Entrepreneurship and Economic Growth. Small Business Economics 13: 27-55.

Werbner P. (2001). Metaphors of Spatiality and Networks in the Plural City: A Critique of the Ethnic Enclave Economy Debate. Sociology 35(3): 671-693.

Wilson K. L., Martin W. A. (1982). A Comparison of the Cuban and Black Economies in Miami. The American Journal of Sociology 88(1): 135-160.

Wilson K. L., Portes A. (1980). An analysis of the Labor Market Experiences of Cubans in Miami. The American Journal of Sociology 86(22): 295-319.

Wong E. F. (1985). Asian American Middleman Minority Theory: The Framework of an American Myth. Journal of Ethnic Studies 13(1): 51-88.

Zhou M., Logan J. R. (1989). Returns on Human Capital in Ethic Enclaves: New York City’s Chinatown. American Sociological Review 54(5): 809-820.

Testowy body  do sprawdzenia latest issue

dddd

Przyglądając się półce z książkami każdego badacza migracji, bez względu na to, czy jest on ekonomistą, demografem, politologiem, antropologiem czy przedstawicielem innych nauk, można na niej znaleźć parę stałych pozycji. Jedną z nich jest The age of migration. International population movements in the modern world, napisana w 1993 roku przez profesorów Stephena Castlesa z University of Sydney i Marka J. Millera z University of Delaware. W tym klasycznym już, obszernym, bo liczącym około 400 stron (w zależności od wydania), dziele można znaleźć charakterystykę współczesnej mobilności ludzi.

Jest to znakomity podręcznik zawierający zarówno wprowadzenie do teorii migracji, jak i przedstawiający historyczne tło, potrzebne do zrozumienia procesów migracyjnych zachodzących na świecie. Można w nim znaleźć także dane charakteryzujące różne ruchy migracyjne ludności w poszczególnych regionach globu, ich analizę oraz rozdziały przedstawiające niektóre zagadnienia związane z mobilnością, takie jak np. bezpieczeństwo, polityka migracyjna czy wielokulturowość i rynek pracy. Książka cieszy się nieprzemijającą popularnością, co znajduje odzwierciedlenie w tym, że samo wyrażenie użyte w angielskim tytule – the age of migration – na stałe weszło do języka badaczy w odniesieniu do współczesnej mobilności ludzi. Świadczyć o tym może szereg publikacji, projektów czy konferencji z tym wyrażeniem w tytule było zainspirowanych tą książką. I tak mamy m.in.: projekt i publikację Rethinking National: Identity in the Age of Migration (Bertelsmann Stiftung 2012), książkę Citizenship policies for an age of migration (Aleinikoff, Klusmeyer 2002), Stéréotypes culturels et politiques identitaires à l’Âge des migrations: le cas des Albanais (referat wygłoszony 22 września 2006 roku w beligijskim parlamencie przez prof. Alberta Doja), a na Uniwersytecie Jagiellońskim można uczęszczać na wykłady Ponowoczesna era migracji prowadzone przez prof. Krystynę Romaniszyn.

Mniej więcej raz na 5 lat autorzy dokonują aktualizacji książki i obecnie można czytać już czwarte jej wydanie (pierwsze wydanie pochodzi z 1993 roku, a kolejne są z roku: 1998, 2003 i 2009). Następne wydania uzupełniane są nie tylko o nowe dane, ale też nowe rozdziały pokazujące świeże trendy i procesy zachodzące w ciągle zmieniającym się świecie migracji. Ostatnia dostępna w księgarniach anglojęzyczna wersja dzieła z daleka przykuwa wzrok wielkimi literami z adresem internetowym i ogłoszeniem: „Linki, przykłady, uaktualnienia i tylko-tu-dostępny-internetowy-rozdział-specjalny!” I rzeczywiście, nieodłącznym elementem papierowego wydania jest strona internetowa: www.age-of-migration.com. Służy ona nie tylko reklamie książki, chociaż oczywiście zawiera odnośniki do księgarni internetowych, gdzie można ją kupić, notki o autorach, spis treści i przykładowy rozdział. Przede wszystkim jednak można tam znaleźć tekst zawierający porównanie procesów migracyjnych w Niemczech i Australii, który nie zmieścił się obecnym wydaniu, a pochodzi z trzeciej edycji. Warto podkreślić, że autorzy nie ograniczyli się do opublikowania rozdziału ze starszego wydania, ale zaktualizowali go o najnowsze dane. Przydatny jest też zbiór odnośników do stron internetowych pogrupowanych w sześciu kategoriach (regionalne badania nad migracjami, azylanci, uchodźcy i migracja przymusowa, ośrodki badawcze zajmujące się migracjami, migracje i zdrowie, organizacje międzynarodowe i polityka migracyjna i linki do baz danych statystycznych). W czasach powszechnego dostępu do internetu, który aż za często bywa pierwszym miejscem poszukiwań informacji, na pewno istotne jest, żeby nakierować żądnego dalszej wiedzy czytelnika na przydatne strony. I aż się prosi, żeby dopisać w tym miejscu, że polskiemu czytelnikowi na pewno będzie brakować linków do ośrodków badawczych z naszego regionu.

Interesujące są analizy przypadków (case studies) umieszczone na stronie internetowej wydawnictwa, które stanowią znakomitą ilustrację do teorii i analiz zawartych w książce. W papierowym wydaniu wiele podobnych opisów można znaleźć w szarych ramkach, a te na stronie stanowią świetne rozszerzenie materiału. Równie interesującym, chociaż jeśli chodzi o kwestie merytoryczne nie tak istotnym, dodatkiem na stronie są zdjęcia pochodzące z granicy meksykańskiej oraz galeria przedstawiająca projekty realizowane w Maroku, w który zaangażowani są migranci powrotni, a dotyczący rozwoju rolnictwa i podniesienia standardu życia w małych miejscowościach. Zdjęcia te może nie mają większego znaczenia poznawczego, ale – inspirując się myślą antropologa Clifforda Geertza – wydaje się, że są w jakimś sensie podświadomym tworzeniem autorytetu jednego z autorów jako badacza migracji, poprzez udowodnienie, że on „tam był”, że widział na własne oczy elementy procesów, o których pisze.

Strona internetowa książki jest nie tylko zabiegiem marketingowym, ale też służy podkreśleniu, że pozycja ta jest prawdziwym podręcznikiem „nowej generacji”, skierowanym do współczesnego studenta, który nie umie się obyć bez komputera i sieci. Na wielu stronach papierowego wydania można znaleźć odnośniki do stron internetowych, sugerowane są miejsca, gdzie można szukać dalszych lektur i danych do analiz. Momentami wręcz trudno jest czytać tę książkę nie mając dostępu do internetu, bo lektura kusi i podpowiada, gdzie i jak pogłębiać dalsze studia.

Biorąc do ręki tę, bardzo skądinąd ładnie wydaną książkę, polski czytelnik zastanawia się jednak, czy na pewno się nie pomylił. Polski tytuł Migracje we współczesnym świecie może wzbudzać chwilowy niepokój, czy to na pewno ta książka. Zabrakło pierwszej części tytułu, którą z anglojęzycznego oryginału można by przetłumaczyć jako „era” bądź „wiek migracji”, zwłaszcza, że w tekście znajdują się potem odwołania do tego terminu wprowadzonego przez autorów. Choćby na samym początku rzuca się w oczy zdanie: „Istnieje wiele powodów, by twierdzić, że wiek migracji będzie trwał” (s. 21), które jest oczywistym nawiązaniem do tytułu… którego nie ma. Być może przyjmując taką, a nie inną polską wersję wydawnictwo, czy też tłumacz, postawiło jednak na podkreślenie przekrojowości pozycji i jej podręcznikowego charakteru. Innym mankamentem polskiego wydania jest nieumieszczenie informacji, że znajdujące się na stronie internetowej teksty są dostępne tylko w języku angielskim, zwłaszcza, że odnośniki do tej strony znajdują się w wielu miejscach książki, a sama strona jest nieodłącznym elementem wydania papierowego. Brak tych tekstów po polsku sprawia, że czytelnik dostaje do pewnego stopnia „wybrakowane” dzieło. Polskiemu wydawcy można by jeszcze wytknąć, że zapomniał o indeksie rzeczowym, elemencie, od którego (oprócz przejrzenia bibliografii) często zaczyna się „przygodę” z książką.

Polskiego odbiorcę zapewne szczególnie zainteresują procesy zachodzące w naszym regionie. Tej tematyce poświęcony jest niezbyt obszerny rozdział (s. 147-151), który skrótowo, ale rzetelnie opisuje sytuację w latach 1990. i po rozszerzeniu Unii Europejskiej. Czytając jednak książkę od deski do deski można natknąć się na zdania takie jak: „W UE swoboda przemieszczania się nie pociągnęła za sobą masowych przepływów ludności na stałe” (s. 96), które stoi w sprzeczności z tym, co można przeczytać dalej w rozdziale poświęconym Europie Środkowej i Wschodniej. Wydaje się, że to pozostałość po wcześniejszych – sprzed rozszerzenia UE – wydaniach książki, kiedy rzeczywiście to zdanie było prawdziwe. Brakować też może bardziej konkretnej informacji o migracji sezonowej z naszego regionu do krajów Europy Zachodniej i Południowej. Zjawisko to zaznaczone jest raptem kilkoma zdaniami w różnych częściach książki. W dodatku po przeczytaniu fragmentu, że m.in. Niemcy są „uzależnione od nielegalnych migrantów w takich branżach, jak zbiór owoców, gastronomia i usługi porządkowe” (s. 94) można stworzyć sobie fałszywy obraz Polaków wyjeżdżających sezonowo za Odrę, którzy przecież jednak w znacznej większości pracują legalnie.

Książka Castlesa i Millera to podręcznik skierowany do studentów różnych kierunków i wszystkich osób zainteresowanych migracjami. Napisana jest prostym językiem, a większość używanych w niej terminów jest jasno wytłumaczona. Mimo obszernej tematyki przedstawia zwięzły opis różnego typu migracji, uwzględniając ich dynamikę, konsekwencje, zarówno w krajach wysyłających, jak i przyjmujących. Dlatego bardzo dobrze się stało, że w końcu podręcznik ten, od zapoznania się z którym powinien zacząć swoją pracę każdy początkujący badacz migracji, został wydany po polsku.

W czasach, gdy najnowsze migracje Polaków do krajów Unii Europejskiej są przedmiotem licznych badań naukowych i publicznej dyskusji, trafieniem we właściwy moment wydaje się ponowna publikacja Listów emigrantów z Brazylii i Stanów Zjednoczonych 1890-1891 autorstwa Witolda Kuli, Niny Assorodobraj-Kuli i Marcina Kuli. Historia tego dzieła sięga roku 1941 roku, gdy Witold Kula, historyk i wykładowca tajnej Wolnej Wszechnicy Polskiej, a później profesor Uniwersytetu Warszawskiego, odkrył kilka skrzyń XIX-wiecznych listów w warszawskim Archiwum Akt Dawnych. Razem ze studentami zajął się ich inwentaryzacją, przepisywaniem i odszyfrowywaniem, gdyż większość z nich była mało czytelna i pisana z błędami. Były to listy emigrantów z Królestwa Polskiego (z trzech powiatów guberni płockiej, graniczącej z Prusami Wschodnimi) do Brazylii, USA, a także Wielkiej Brytanii. Pisane jeszcze z drogi lub z miejsca przeznaczenia nigdy nie trafiły do adresatów. Skonfiskowała je poczta, bo rosyjscy cenzorzy uznali je za nakłaniające do emigracji.

Opatrzone stustronicowym wstępem Listy… ukazały się po raz pierwszy w 1973 roku. Prof. Witold Kula, jego żona, profesor socjologii Nina Assorodobraj-Kula oraz syn historyk i późniejszy profesor Marcin Kula pogrupowali korespondencję według kierunku emigracji.

Większość autorów 367 listów to niewykształceni chłopi. Część, jako niepiśmienna, dyktowała je innym osobom, nazywanym przez nich „pisennikami”. Kilkadziesiąt listów napisano w jidysz, kilka po litewsku, niemiecku i rosyjsku. Książkę wzbogaciły kopie niektórych listów i ulotek kompanii okrętowych, zestawienia dotyczące wysłanych biletów i przekazów pieniężnych oraz kopert, z których listy zaginęły.

Listy… są niepowtarzalnym zbiorem materiałów źródłowych dokumentujących wczesną fazę tzw. gorączki brazylijskiej, czyli masowej fali emigracji Polaków za Ocean, do Brazylii, a w jeszcze większej liczbie do USA. Dzisiejsi czytelnicy, w szczególności ci, którzy w ostatnich latach mówili o olbrzymiej fali emigracji Polaków po wejściu naszego kraju do Unii Europejskiej, powinni zdać sobie sprawę z rozmiarów tamtego zjawiska. Od drugiej połowy XIX wieku do I wojny światowej tylko do USA trafiło od 3,5 do 4 mln Polaków. Jak pisze w książce Polska emigracja zarobkowa w Stanach Zjednoczonych Ameryki 1865-1914 Florian Stasik, zjawisko to dotyczyło „ponad jednej piątej społeczeństwa polskiego, które w drugiej połowie XIX i początku XX wieku z różnych przyczyn opuściła ziemie polskie, udając się ‘za chlebem’ do Stanów Zjednoczonych”. To tak, jakby dziś wyjechało prawie 8 mln Polaków.

Była to pierwsza tak wielka fala emigracji z ziem polskich i pierwsza zaoceaniczna emigracja z przyczyn ekonomicznych. Rozpoczęli ją w latach 1870. Polacy z Prus, a od lat 1880. emigrowali przede wszystkim Polacy z Królestwa Polskiego i Galicji.

Autorzy zebranych listów nie byli pierwszymi Polakami za Oceanem. Wyprzedzili ich emigranci polityczni, którzy trafiali tam już od końca XVIII wieku. Jak piszą Halina Janowska i Irena Spustek (1977: 19) we wstępie do wydanych przez Instytut Gospodarstwa Społecznego Pamiętników emigrantów. Stany Zjednoczone, tamta emigracja miała jednak zupełnie inny charakter. „Niewielka liczebnie, nasilająca się jedynie po każdorazowej klęsce narodowej (…) emigracja ta składała się z ludzi o stosunkowo wysokim poziomie intelektualnym, nierzadko wysokim statusie społecznym i dużym na ogół wyrobieniu politycznym”. Dopiero fala emigracji, którą dokumentują Listy…, była na tyle duża, by stać się zaczątkiem amerykańskiej Polonii, jak sami emigranci zaczęli siebie nazywać (Kuniczak: 204).

Polacy, a także m.in. Włosi, przybyli do USA dość późno. Wcześniej w Ameryce zjawili się licznie Brytyjczycy, Niemcy, Irlandczycy. Kolejność imigracji i profil przybywających przesądziły o ich pozycji. Miały zasadniczy wpływ na losy następnych pokoleń, włącznie z dzisiejszymi, na stosunki społeczne w USA i wykształcanie się pewnych instytucji społecznych. Nadal interesują więc badaczy. Tym bardziej cieszy istnienie zbioru dokumentów źródłowych, który pozwala poznać tamtych emigrantów.

Listy… nie są jedynym tego typu zbiorem. Gdy ich autorzy opracowywali swe znalezisko, do klasyki socjologii należało już dzieło Williama I. Thomasa i Floriana Znanieckiego The Polish Peasant in Europe and America, którego zasadniczą częścią także były listy. Listy… różnią się jednak od niego pod kilkoma zasadniczymi względami. Po pierwsze, materiały w nich zawarte pochodzą z okresu o około 30 lat wcześniejszego, ilustrują więc o wiele lepiej wczesny okres emigracji z ziem polskich za Ocean. Inaczej niż praca Thomasa i Znanieckiego, zostały opublikowane po polsku. Dzięki temu zachowały się charakterystyczne cechy języka i ortografii (czy też raczej dowody dramatycznej nieznajomości ortografii), jaką posługiwali się w tamtym czasie polscy chłopi. Zbiór jest więc nieocenionym źródłem dla badaczy historii języka polskiego.

Zbiór Thomasa i Znanieckiego zawiera przede wszystkim listy pisane do Ameryki, a recenzowany zbiór – z Ameryki lub z drogi do niej. Autorzy to w większości osoby, które wyemigrowały bardzo niedawno, nadal myślący w kategoriach polskiej wsi końca XIX wieku i z nią porównujący Brazylię lub USA. Listy są więc bardzo bogatym materiałem źródłowym dla historyków i socjologów badających mentalność i warunki życia chłopów tamtej epoki. Miarą dobrego życia jest dostępność żywności i prostych przedmiotów, np. ubrań. Ci, którym się powiodło, zachwalają np., że „co w krają pan zje w niedziele to w Ameryce prosty chłop zje w sobote” (list nr 83 z USA).

Większość listów ma formę, którą Thomas i Znaniecki nazwali bowing letter, czyli „listu z ukłonami”. Zaczynają się od takiego samego powitania, jakie wygłaszał gość przychodzący osobiście do domu, np. „Wstępujemy w Wasze progi i witamy Was temi słowy niech bęndzie pochwalony Jezus Chrystus!” (list nr 111 z USA), a kończyły długą listą pozdrowień dla wymienianych z imienia lub nazwiska członków rodziny, znajomych i sąsiadów. Taka formuła miała, jak podkreślają autorzy, potwierdzić, że piszący, choć znajduje się daleko, nadal jest członkiem tamtej społeczności i czuje się z nią solidarny.

Z dzisiejszej perspektywy uderzające jest, jak piszący traktują fundamentalne życiowe zdarzenia, takie jak małżeństwo, posiadanie dzieci czy śmierć. Prośba o przysłanie kandydatki na żonę znajduje się czasem w dalekiej części listu i często podyktowana jest względami praktycznymi. Śmierć zarówno dzieci, jak i dorosłych piszący traktują jako niemal zwykłą rzecz (list nr 48 z Brazylii: „gdy jest moja matka przy życiu proszę ją poratować, a gdyby już zmarła to przywieźcie moją siostrę”; list nr 50 z Brazylii: „Możecie sobie wystawić, gdyśmy wsiedli na okręnt było nasz przeszło 1800 osób a z tych umarlo 4-ro dzieci od piersi, a urodziło się 7 więc nie było wielki różnicy”; list nr 68 z Brazylii: „zdrowie nasz nie nojzgorsze, ale Franuś to pewno zić nie będzie”).

Kwestie religii najwyraźniej miały dla piszących zasadnicze znaczenie: opisują budowę polskich kościołów na obczyźnie, sposób obchodzenia katolickich świąt, odpowiadają rodzinom niepokojącym się, czy można tam należycie przestrzegać zasad katolicyzmu. Niektórzy dają też dowody polskiego patriotyzmu, opisując np. obchody polskich świąt narodowych i śpiewanie polskich pieśni patriotycznych, co było możliwe tylko na emigracji.

Piszący niedawno przeprawili się przez Atlantyk i udzielają rad członkom rodzin lub znajomym, którzy mają pójść w ich ślady. Musieli najpierw nielegalnie lub pod fałszywym pretekstem przekroczyć granicę między Królestwem Polskim a zaborem pruskim, potem dotrzeć pociągiem „do wody”, czyli najczęściej do Bremy lub Hamburga, a następnie przeprawić się przez ocean i na miejscu odnaleźć czekającą na nich rodzinę lub przyjaciół. W Brazylii często oznaczało to kolejną podróż statkiem, a następnie wozami lub wręcz na piechotę. Cała podróż potrafiła więc trwać 2-3 miesiące. Czytając wskazówki przekazywane przyszłym podróżującym czasem aż trudno uwierzyć, że autorzy listów w ogóle dotarli na miejsce. Sposobem, by trafić na właściwy statek w Bremie czy Hamburgu, były np. ulotki odpowiedniej kompanii okrętowej zatknięte za czapkę, które były sygnałem dla agentów tej kompanii. Piszący nagminnie przekręcali nazwy miast i adresy, np. w jednym z listów wysepka i obóz przejściowy Castle Garden, gdzie trafiali wysiadający ze statków w Nowym Jorku, to Kesosgorda (list nr 180). Jeden z piszących podaje nazwę swej miejscowości jako „Sołt Wilicz [South Village?]” (list nr 193), inny (list nr 110) – jako Mylwałki zamiast Milwaukee. Piszący z USA twierdzi, że „do Brazeli to nie jest blisko, bo Brazelia jest koło Afryki” (list nr 192).

Listy… są także ważnym źródłem wiedzy na temat stosunków etnicznych, w szczególności polsko-żydowskich, w Królestwie Polskim. Wśród 367 listów jest 79 pisanych w jidysz. Autorzy zwracają uwagę na fakt, że Polacy i Żydzi, choć jedni i drudzy długo wyliczają w swych pismach kogo pozdrawiają, nigdy nie pozdrawiają przedstawicieli tej drugiej narodowości. Sugeruje to życie dwóch narodów obok siebie, lecz bez bardziej osobistych kontaktów.

Żydowskim listom poświęcono we wstępie tylko dwie strony. Autorzy podkreślają, że po przetłumaczeniu w wielu sprawach brzmią one podobnie do polskich – emigranci tak samo niepokoją się o zdrowie, o pracę, o to, czy na emigracji będą mogli praktykować swoją religię. Same listy, moim zdaniem, zwracają jednak bardziej uwagę na odmienność losów, wykształcenia i stylu życia żydowskich mieszkańców tamtych terenów. Inny był tryb życia Żydów niż Polaków na terenach polskich i inny pozostał na emigracji. Wielu zatrudniało się w rzemiośle i handlu, choć nie brakowało także pracujących podobnie do Polaków np. w fabrykach w USA. Listy w jidysz pochodzą wyłącznie z USA (lub drogi do USA) i Wielkiej Brytanii. Nie ma żadnego z Brazylii, zapewne dlatego, że celem tamtejszej emigracji była uprawa roli, którą Żydzi zwykle się nie trudnili. Styl listów w jidysz sugeruje często wyższy stopień obycia piszących ze słowem pisanym (choć tu porównanie jest utrudnione, bo listy polskie przytoczone zostały w oryginalnej pisowni, a listy w jidysz zostały przetłumaczone na polski, więc nie sposób ocenić poprawności oryginału).

W roku 1973, gdy po raz pierwszy ukazywały się Listy…, sytuacja polityczna nie sprzyjała zapewne obszerniejszej analizie historii polskich Żydów. Dziś listy mogą jednak posłużyć jako bogate źródło wiedzy na ten temat.

Dwie fale migracji – tę, której świadkami byliśmy ostatnio po wejściu Polski do Unii Europejskiej, i tę, której członkami byli autorzy listów – ze względu na odmienność czasów, kierunki emigracji, sposób przemieszczania się i profil samych wyjeżdżających – różni wiele. XIX-wieczni migranci polscy stanowili wyjątkowo jednorodną grupę społeczną. Jak podają we wstępie do Pamiętników emigrantów Janowska i Spustek (1977), 85 do 90 proc. z nich pochodziło ze wsi, i to jej biedniejszych warstw – proletariatu, małorolnych chłopów, 4-5 proc. było robotnikami przemysłowymi, 5 proc. – rzemieślnikami, a tylko 0,1 proc. inteligencją zawodową (1977: 30). Wśród emigrantów z Polski do USA w 1900 roku tylko 23 osoby należały do inteligencji zawodowej (dla porównania, wśród Niemców było to 1 096 osób, wśród Włochów – 826, wśród Anglików – 351) (1977: 31). Czytając listy chłopów-analfabetów czasem aż trudno sobie uświadomić, że w tym samym czasie w Kalifornii bohaterki Szekspira grała Helena Modrzejwska, Henryk Sienkiewicz pisał swe Listy z podróży do Ameryki, a w nowojorskim Carnegie Hall koncertował Ignacy Paderewski.

Tamta imigracja była więc diametralnie inna niż obecna, która jest o wiele bardziej zróżnicowana, jeśli chodzi o poziom wykształcenia i wielkość miejscowości pochodzenia. Odwrotnie niż przed ponad wiekiem, w ostatniej fali migracji po wejściu Polski do UE odsetek osób z wykształceniem średnim i wyższym jest wśród emigrantów większy niż w całej populacji Polski. Szczególnie widać to w Wielkiej Brytanii, Irlandii, a także USA (Grabowska-Lusińska, Okólski 2009: 113). Dzisiejsi migranci nadal pochodzą w dużej części ze wsi, lecz także z wielkich miast (Grabowska-Lusińska, Okólski 2009: 102). W ostatnich latach kilka zespołów badaczy próbowało stworzyć typologię współczesnych polskich migrantów, biorąc pod uwagę cel i czas trwania emigracji. Na przykład, prof. John Eade z zespołem (Eade, Drinkwater, Garapich 2007) podzielili emigrantów na „bociany” (storks), czyli migrantów cyrkulacyjnych, „chomiki” (hamsters), czyli tych, którzy chcą zebrać za granicą kapitał, by go wykorzystać w Polsce, „poszukiwaczy” (searchers), którzy celowo pozostawiają swe opcje otwarte, i „pozostających” (stayers), czyli tych którzy chcą pozostać w nowym kraju na stałe. Z kolei prof. Godfried Engbersen z Uniwersytetu Erazma w Rotterdamie podzielił emigrantów na 4 kategorie ze względu na stopień – mocny lub słaby – ich przywiązania do kraju wysyłającego i przyjmującego (Grabowska-Lusińska 2012). Z oczywistych względów migranci sprzed ponad wieku nastawieni byli głównie na pozostanie w kraju docelowym, a ich więzy z miejscem pochodzenia szybko się osłabiały. Nawet wśród tamtych emigrantów, szczególnie w USA, można jednak dostrzec prekursorów współczesnych „bocianów” (którzy np. zamierzali wrócić do kraju na zimę, gdy w USA było trudno o pracę) i „chomików” (którzy chcieli zgromadzić pieniądze i wrócić). Niektórzy próbowali na odległość zarządzać swym gospodarstwem w kraju, najwyraźniej w nadziei, że do niego powrócą. 

Dla czytających Listy… dziś, w epoce darmowych telefonów internetowych typu Skype i tanich linii lotniczych, z pewnością uderzająca będzie „bezpowrotność” emigracji, jak postrzegali ją sami emigranci, szczególnie ci, którzy udali się do Brazylii. Wielu wyrażało nadzieję, że jeszcze kiedyś zobaczą swych rodziców, żony lub innych krewnych. Inni zdawali się wręcz pogodzeni z tym, że tak się nie stanie. List nr 104 ze Stanów Zjednoczonych: „w sercu to smutek o to, ze jusz z wamy pewnie nie bende się weselił ani tysz i widzioł tak to me smuci bardzio bo jestem odłuncony ot was kochani rodzice jak owca od stada i wygnana w pole, a nie wolno jy przijść wjienci”. Kwestia definitywności migracji jest szczególnie poruszająca, gdy ma się w pamięci, że za sprawą rosyjskich cenzorów listy nie dotarły do adresatów i nigdy nie zostały przez nich przeczytane. Piszący wielokrotnie dopytywali się, dlaczego nie dostali odpowiedzi na poprzednie listy, czy doszły wysyłane pieniądze lub szyfkarty, czyli opłacone z góry bilety na statek. Niektórzy podejrzewali, że korespondencja zaginęła, inni upatrywali w braku wieści sygnału, że zostali zapomniani. „I donieś mi jeżeliś odebrała [posłane pieniądze i listy], a nie chcesz mi odpisać czyś sie rozgniewała, czy o mie nie stoisz, bo ja tysz mogę się pogniewać i co ci powiedzieć dobrego, bo w Ameryce dużo żonów można nabyć za małe pieniedze” – pisze do żony autor listu nr 120 z USA.

Mimo wskazanych różnic lektura Listów… może być pouczającym i poruszającym doświadczeniem także dla obecnego pokolenia migrantów. Także badacze współczesnych migracji z pewnością znajdą w tej publikacji wiele informacji, które mogą posłużyć do porównań i pozwolą dogłębniej analizować dzisiejszą emigrację.

Forma wstępu do Listów… nie do końca przypomina publikację naukową w dzisiejszym rozumieniu. Autorzy pozwalają sobie na osobiste komentarze czy pytania retoryczne. Na przykład emocjonalnie podkreślają: „Swoistym zjawiskiem rynku pracy [w USA] jest bezrobocie sezonowe. Aż dziw, jak często ta sprawa występuje! I to gdzie! W wielkich metropoliach, w wielkich zakładach przemysłowych, w kopalniach, w rzeźniach nawet chicagowskich!”, nie wyjaśniając dogłębniej, dlaczego przypadający wtedy kryzys gospodarczy w Stanach Zjednoczonych wywoływał akurat bezrobocie sezonowe. Przygotowując drugie wydanie książki prof. Marcin Kula prawie nie ingerował w tekst, opatrując go jedynie dodatkowym wstępem. W tym wypadku to zapewne jedyne sensowne rozwiązanie. W przyszłości być może zasadne byłoby jednak napisanie na podstawie listów kolejnej książki, która, z jednej strony, z dzisiejszej perspektywy i szerzej opisywałaby rzeczywistość tamtych czasów, a z drugiej, zawierała wybór listów. Wiele ich fragmentów jest bowiem do siebie podobnych, nie tylko, jeśli chodzi o użyte sformułowania, lecz także np. szczegóły opisywanych podróży. Podobnie stało się z dziełem Thomasa i Znanieckiego – w 1995 roku ukazała się jego skrócona wersja pod redakcją i ze wstępem historyka Eli Zaretsky’ego. Taka publikacja mogłaby trafić do jeszcze szerszego grona czytelników i do programów nauczania studentów kilku kierunków, od etnologii i historii po ekonomię. Tymczasem Listy… mogą być wartościową lekturą nie tylko dla badaczy, lecz także dla szerszego grona osób, których osobiście dotyczy zjawisko współczesnych migracji.

Bibliografia

Eade J., Drinkwater S., Garapich M. P. (2007). Class and Ethnicity: Polish Migrant Workers in London: Full Research Report. ESRC End of Award Report, RES-000-22-1294. Swindon: Economic and Social Research Council.

Dziembowska J. (red.) (1977). Pamiętniki Emigrantów. Stany Zjednoczone. Warszawa: Instytut Gospodarstwa Społecznego, Książka i Wiedza.

Grabowska-Lusińska I. (2012). Migrantów ścieżki zawodowe bez granic. Studia Migracyjne. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa.

Grabowska-Lusińska I., Okólski M. (2009). Emigracja ostatnia? Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar.

Kuniczak W. S. (2000). My Name is Million: An Illustrated History of Poles in America. New York: Hippocrene Books Inc.

Stasik F. (1985). Polska emigracja zarobkowa w Stanach Zjednoczonych Ameryki 1865-1914. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe.

Thomas W. I., Znaniecki F. (1996). The Polish Peasant in Europe and America. Urbana and Chicago: University of Illinois Press.

Introduction                         

Australia has long been regarded as the quintessential immigrant country: over the past two hundred years it has attracted successive waves of migrants, initially from the British Isles and later from continental Europe and, since the 1970s, from Asia, the Middle East and Africa (Hugo 2002). If all those Australian nationals who were overseas-born are defined as first generation Australians and those Australia-born with at least one parent born overseas as the second-generation – nearly half of all Australians are either first or second generation immigrants (Markowski 2009). Moreover, migration to Australia has long been characterised as a unidirectional movement of immigrants rather than migrants. This is largely due to Australia’s geographic isolation from Europe, which was the principal source of migrants well into the late 1970s, the reluctance to attract guest-workers who may destabilise various vested interests in industries protected by tariffs and more recently by political patronage, little reverse/return migration, and, until the advent of modern aviation, the high cost of intercontinental travel. This remoteness has been conducive to the formation of ethnic diasporas, as it impeded migrant relations with their home countries, forcing the newcomers to form communities resembling those left behind. On the other hand, Australia’s remoteness may have also accelerated the process of migrant absorption into the host community, thus, made newcomers lose their former national identity faster and often irreversibly. Thus, Australia is an interesting ‘laboratory’ for those interested in migration studies and dynamics of migrant settlement and adaptation over time, including the formation of traditional immigrant diasporas such as Australian Polonia.

Australian Polonia comprises permanent residents of Australia of Polish ancestry who remain attached to Polish culture and traditions strongly enough to describe themselves as members of Polonia and, thus, Polish diaspora. These Polish immigrants mostly arrived in Australia after Second World War (WWII) in two major waves. It was essentially push factors that induced most of them to leave Europe for the antipodes and for many of them Australia was not their preferred final destination. Nevertheless, once they arrived in Australia they have merged into the broader host society while also retaining some of their distinct Polish characteristics. In many respects, Australian Polonia is an exemplar traditional immigrant diaspora and it is the ‘diasporic aspect’ of this community, its distinctiveness and attachment to ‘things Polish’ that we consider in this paper, as opposed to the many ways in which it has blended into the Australian host society. By considering various distinct aspects of Australian Polonia we also reflect more broadly on the formation and sustainment of immigrant diasporas.

The term Polonia is often used by Poles to describe the worldwide community of people of Polish ancestry – the global ‘Polish diaspora’. However, it should not be interpreted too broadly to mean all those people of Polish ancestry who live outside Poland, but only those who are somehow associated with Polish culture or traditions, that is, who are engaged with ‘matters Polish’ or display some rudimentary grasp of the Polish language.¹ These include all those second and third generation immigrant descendants, who cultivate – through the influence of their parents and grandparents – some elements of Polish identity, and those who are not ethnically Polish but who are nevertheless strongly attached to Polish culture and traditions (e.g. many Polish Jews).

Thus, the necessary and sufficient conditions for Polonia membership are rather ambiguous. It is clearly necessary to be either born in Poland or to be a descendant of Poland-born people. But, given the turbulent history of Poland, it is neither a well defined geographic nor national entity. Geographically, it covers a broad area bounded by the Baltic Sea to the north, the western and south-western border of post-WWII Poland and the eastern and south-eastern borders of the pre-WWII Poland. Within that broad area, over the past 200 years, there have existed various national entities that could be described as ‘Poland’ of which only two, the 1919-1939 Republic of Poland and the post-1989 (post-communist) Republic of Poland, could be described as sovereign Polish states (albeit existing within different borders). This area has also been inhabited by different ethnic groups and its ethnic balance has changed over time, particularly as a result of WWII. Not surprisingly, being ‘Polish’ or ‘Poland-born’ is often ambiguous. Also, while some form of attachment to ‘things Polish’ is necessary to be a member of Polonia, this does not have to involve maintaining formal links with Polish community organisations.

Australian Polonia accounts for only a proportion of all Polish migrants to Australia and constitute a very small proportion of the global Polonia most of which has settled in Western Europe, the United States, Canada and Brazil.² Nevertheless, Australian Polonia is broadly representative of those emigrants who either voluntary left or were involuntary displaced from those parts of Central and Eastern Europe that, at one stage or another, could have been described as Poland. Given the turbulent history of the region, these migrants have been driven out by poverty, wartime displacement, forced resettlement resulting from border shifts, political repression, ethnic cleansing or attracted by prospects of a better life at their intended destination. They all came to Australia to settle for good, and created a community which, unlike the more contemporary diasporas (see below), largely excludes temporary migrants.³ Thus, Australian Polonia is a traditional diaspora of emigrants who have cultivated some elements of their homeland identity to make them distinct from other migrant groups and identify with the Polish people at home and abroad.

The experience of Polish emigrants to Australia provides a perspective on the formation of immigrant communities in Australia albeit refracted through the optic of a particular immigrant group. Over the past 60 years, Australia has morphed from a largely Anglo-Celtic community of the late 1940s into a pluralist society of the 2000s. This transition has brought with it calls for greater freedom for immigrants to maintain a blended, complex identity rather than fit into a common social frame imposed by the country’s dominant ethnic group (Sussex, Zubrzycki 1985; Zubrzycki 1988, 1995; Smolicz 1999). Plurality and multiculturalism have encouraged ethnic communities, including Australian Polonia, to become more visible and distinct.

In this paper we explore the nature of immigrant attachment to Poland and Polish culture and discuss multiple identities of Polonia members. Our research question is: in what sense do members of Australian Polonia ‘belong’ to the Polish diaspora, that is, how are they attached to ‘things Polish’?

Our sources of information are twofold. For general information about people of Polish ancestry in Australia we rely on official statistics, mainly the Census of Population. The latest census data are those for 2011, although, at the time of writing, they are only partially accessible (ABS 2013). In addition, we draw on a study conducted in 2006, which was a small survey of Australian Polonia, mostly in capital cities of the states of Victoria, New South Wales (NSW), South Australia, Queensland and Australian Capital Territory (ACT) where 67 per cent of all Australians of Polish ancestry (at the time, about 110 000 people) were reported to live. The 335 (valid) survey respondents accounted for 0.003 per cent of all those in the targeted areas who stated their ancestry as Polish in 2006 (for details of the sample see Markowski 2009, Statistical Annex).⁴ The purpose of the survey (referred to below as the Polish Survey) was to probe the nature of Australian Polonia’s links with and attachments to Poland, the likely impact of Poland’s accession to the European Union on Polonia’s attitudes to Polish citizenship, and the prospect of reverse/return migration. To date, relatively little factual evidence has been collected on the incidence of dual/multiple nationality of Australian citizens of Polish ancestry. In this respect, the survey offered some interesting new insights.

The paper is divided into six sections. The Introduction is followed by a discussion concerning the broader context of diaspora formation and the associated issues of ‘belonging’, nationality and citizenship, including the meaning of these terms in the specific Australian context. The next section provides a brief history of Australian Polonia. Then, we consider the picture of Polonia that emerges from the Census of Population data. This is followed by the Polish Survey perspective on Australian Polonia. We conclude by reflecting on the imminent decline of Polonia as no new immigrants arrive from Poland, while the first generation migrants begin to fade away and the second generation is approaching middle age.

Diasporas, nationality and citizenship

Diasporas and belonging

The term ‘diaspora’ has traditionally referred to dispersed people once belonging to a population sharing common ethnic, religious and/or cultural identity.⁵ The term implies a permanent (or at least enduring) scattering of population either as a result of its involuntary displacement or voluntary migration. Diasporas arise as a result of disintegration and fragmentation of home communities and, thus, raise questions of identity, nationality and citizenship, as well as factors responsible for the scattering of previously consolidated communities. This traditional use of the term conjectures images of a dispersed people who have settled in areas distant from their homeland but who nevertheless maintain some form of common identity that differentiates them from host communities in their new areas of settlement and makes them ‘belong’, albeit in some attenuated way, to their former homeland even if the latter is only a fading memory of a lost legacy. This enduring common bond could be their ancestral language, culture, traditions and/or religious practices.

More recently, however, the term ‘diaspora’ has acquired a broader meaning to include expatriates who maintain links with their home country and, regardless of their legal status in the host community, are ‘external nationals’ of their country of origin. In the new usage of the term, this sense of displacement has been replaced by the awareness of multiple identity and attachment to more than one country and polity. Not surprisingly, the emergent diaspora studies have increasingly adopted this new, more inclusive concept of ‘diaspora’.

Both in its traditional and broader meanings, diasporas can be described as ‘communities of belonging’; migrants must decide whether they wish to associate with their former homeland and, if so, in what way. The concept of ‘belonging’ provides an avenue for the conceptualisation of diaspora membership. It implies a form of inclusion in or attachment to a particular bounded entity, and may take many forms, i.e. it may rely on common or shared genealogical origins, language, culture and traditions, history (and/or historical myths) and religion. The ‘longing’ aspect of belonging may also be important as it evokes emotions and sentiments such as a desire to return to one’s ancestral homeland or retain (and be defined by) a strong attachment to a common socio-cultural consciousness rather than a unique geographic point of reference (see Parkin 1998: ix).

Even if migrants desire to blend rapidly into their new host communities, they may nevertheless be forced to form diaspora attachments when the host community refuses to accept them as ‘those who belong’. The concept of ‘belonging’ may therefore be used in an exclusionary sense – to exclude those who do not belong. Thus, belonging is not only a matter of individual choice but it also involves processes of selection and acceptance by the host or home community.

This exclusionary concept of ‘belonging’ is associated with the ‘organicist’ notion of the relevant social entity (Hartnell 2006), where to belong means to be attached exclusively to that entity: the unitary notion of belonging. In the context of international migration, it presupposes a high degree of ethno-cultural homogeneity with either host or home communities. It implies a firm mooring to a group such as society, nation or state and common social characteristics that exclude non-members. Unitary host societies, for example, try to impede the formation and sustainment of immigrant diasporas as they do not tolerate multiple identities and prevent their members from forming or retaining any form of ‘member-like’ attachment to another community. Similarly, unitary home societies insist on emigrants retaining their close allegiance to the homeland state. Perversely though they may also assist the sustainment of diasporas as they force those migrants who are either determined to retain their separate identity or who fail to assimilate, to become ‘resident aliens’ and, thus, seek other forms of community attachment. An example of the unitary host society was the Anglo-Celtic Australia of the 1940s and 1950s which became notorious for its White Australia policy, i.e. immigration law restrictions favouring Europeans and impeding immigration from Asia⁶ (see, for example, London 1970; Jupp 2002; Carey, McLisky 2009).

At the other end of the spectrum, the ‘constructivist’ notion of belonging is inclusive in that it allows an individual to belong elsewhere, to be attached simultaneously to different ‘reference entities’ or ‘frames’ (e.g. multi-cultural inclusion allowing for differences in customs, family structures, choice of employment, religion, locality between individuals).⁷ This is the pluralist notion of belonging. Pluralist host societies allow, and sometimes encourage, their members to forge or retain multiple memberships of different communities. This approach implies a degree of choice in belonging so that a person’s set of attachments becomes an amalgam of self-selected ‘reference entities’ (Hartnell 2006). An example of such a society is Australia of the late 1980s and early 1990s when the second wave of Polish immigrants arrived. This pluralist, multicultural society that actively encourages cultural diversity, multiple identities and accepts dual citizenship is also the present day Australia.

Over the past 40 years, many immigrant societies such as Australia have changed their attitudes to migrant belonging. In particular, they have morphed from largely unitary communities that demanded rapid migrant assimilation and integration into the host community (to belong on strict terms imposed by the host community), into largely pluralist, multicultural societies, where the notion of belonging is often fluid and ambiguous. There is an ongoing debate, however, as to the meaning and scope of ‘belonging’ in this pluralist environment (see Nolan, Rubenstein 2009).

Similarly, home societies have also changed their attitudes to international migration of their nationals. Faced with the growing mobility of workforce and competition for skilled labour in the globalised economy, pressures of economic growth and national development, and the aging of population in western countries, they have been forced to change the rules regarding the retention and transmission of social membership and have been increasingly tolerant of the plurality of migrant identities.

Nationality and citizenship

The formation and sustainment of national diasporas is not only a function of cross-border mobility and attachment to particular ethnic, national or cultural entity but also a reflection of national attitudes to and policies applied by home and host countries to determine such concepts as ‘nationality’ and ‘citizenship’. These policies define the terms of membership of national communities and, thus, the scope for international migrants and their descendants to retain their attachment to their home country and the terms on which they integrate into host communities. As the cross-border mobility increases, the traditional concept of nation-state that bounds together nationality, citizenship and state sovereignty over particular territorial entity becomes rather ambivalent. International migration separates ethnicity, nationality, citizenship and residence, which are increasingly mixed and matched to form different nationality-citizenship-ethnicity hybrids.

International law recognises each state’s sovereignty in regard to nationality so that the acquisition and disposal of nationality is settled by national legislation. (International agreements also proclaim everyone’s right to nationality and therefore regard statelessness as an unsatisfactory legal form – for an elaboration see Barry 2006, ft. 37: 23) That is, each sovereign state determines who it considers to be a national, how its nationality is to be transmitted between generations, how it can be gained (usually by naturalisation or marriage), lost and re-instated. This often extends to the home country nationality of diaspora members. The nationality law also determines which national polity its nationals belong to, which rights they can claim, what obligations are imposed on them (e.g. military service) and what protections they are entitled to (ibidem). These national prerogatives are attenuated in that other states may not recognise a nationality that is involuntary or which is not based on some accepted notion of ‘genuine’ link between an individual and a state (Hartnell 2006, ft. 62: 13). The national sovereignty in regard to nationality is particularly blurred when an individual has genuine links with more than one state.

Citizenship, on the other hand, implies membership of a political community, which can be narrower or broader than that of the nation-state (e.g. the European Union citizenship). Nationality is a necessary but not a sufficient condition for citizenship, which is often interpreted more broadly to include some notion of effective commitment to a relevant political community and being involved in the governance of one’s state and those supra-national entities to which that state acceded.

As states become more pluralist in their approaches to citizenship and nationality, they are increasingly tolerant of naturalised migrants and migrant descendants retaining the source country nationality.⁸ Although dual nationality raises the issue of reciprocity in the treatment of parallel legal attachments, i.e. both the host and home states are willing to accept potential conflicts of loyalty that might result from the overlapping attachments, nearly half of all countries in the early 2000s accepted dual nationality (Barry 2006: 42). In practice, each sovereign state insists on full sovereignty in dealing with its nationals regardless of their status as nationals of another state. Also, countries limit the overseas protection provided to their nationals who are also other nationals of other countries. Effectively, the rights of nationals may be abrogated rather than enhanced when they hold multiple nationalities. States may also extend ‘external citizenship’ rights to their diasporas: rights to participate in a country’s governance, vote and seek office in political institutions. Nevertheless, states are increasingly determined to involve their diasporas in domestic politics and create opportunities for diaspora members to be formally involved in national politics (e.g. 12 seats in the French Senate are reserved for representatives of the two million-strong French diaspora – ibidem: 51).

The concept of Australian citizenship, as it applies to members of Australian Polonia, is a relatively recent one. Prior to the inception of the Australian Citizenship Act 1948, Australians were British subjects/nationals (see Nolan, Rubenstein 2009), and until 1987, when the Australian Citizenship Amendment Act 1984 came into force, ‘Australia resisted the move to create a distinct Australian citizenship outside of British subject status’ (Rubenstein 2008: 40). The 1948 Citizenship Act also allowed, de facto, an overseas-born person to retain their former citizenship when granted Australian citizenship, while it also mandated its loss for an Australian citizen who acquired a citizenship of another country. Consequently, dual nationality was accepted as matter of legal reality for those who had another nationality prior to becoming Australian citizens. As many countries make it difficult for nationals to renounce their citizenship, pledging allegiance to Australia upon becoming Australian citizens was not sufficient to shed immigrants of their former citizenship. This inequity was finally removed in 2002 when amendments to Australian citizenship legislation made it possible for Australian nationals to acquire citizenship of another country. In 2007, a new Australian Citizenship Act repealed the contentious provisions of previous acts and broadened citizenship to include dual nationality.⁹

While Australian citizens are now free to be nationals and acquire/retain citizenship of another country(-ies), not much is known about the incidence of dual or multiple nationality and citizenship in Australian migrant community and the extent to which dual nationals and citizens engage in activities that imply a degree of parallel allegiance to another state (e.g. vote in national elections). In this respect, our Polish Survey provides some interesting insights into dual nationality/citizenship of Polish migrants in Australia.

Polish post-war immigrants

The census of 1921 provides the first official data concerning the number of people of Polish origin living in Australia. Out of recorded 1780 persons, more than half arrived before the establishment of the Commonwealth of Australia in 1901 (Harris, Smolicz 1984: 48). It is estimated that over 80 per cent of those arriving from Poland in the 1920s were ethnically Jewish (Price 1964: 361). Subsequently, immigrants from Poland came to Australia in two ‘waves’, starting with the first large group of Polish immigrants who came to Australia as (WWII) Displaced Persons (DPs) in the early 1950s, preceded by a smaller group of Polish ex-servicemen demobilised in Great Britain in the mid-1940s.

The first wave: 1946-1966

Between 1947 and 1954, the Poland-born population of Australia increased from 6 573 to 56 594 people.¹⁰ DPs came to Australia under the post-war mass migration scheme, following the 1947 agreement between Australia and the International Refugee Organisation. They were mainly recruited from refugee camps in Germany and Austria, but also from East Africa. The arriving Polish DPs were dominated by men 25-39 years old, who were described as ‘uneducated labourers mostly from agrarian regions’, and of whom 60 per cent had no qualifications at all (Harris, Smolicz 1984: 60). The composition of this post-war cohort reflected both the depletion of the pool of educated, middle class Poles during the WWII and the preference of those educated, middle class Poles who survived the war and became DPs to emigrate to the United Kingdom, the U.S., and Canada. Also, information collected by the International Refugee Organisation was incomplete and unreliable (ibidem: 55-56).¹¹ For example, some potential immigrants acted ‘strategically’ by providing information that they believed was advantageous in securing free passage to Australia, i.e. the travel expenses paid by the Australian government for migrants who contractually agreed to work for at least two years as ‘labourers’ (in building industry, forestry, and farming), ‘factory workers’, or as ‘domestics’ (in hospitals and hotels). Accordingly, they were assigned these descriptors no matter what their actual qualifications were.

The newcomers lived, at least initially, in isolated migrant camps; they spoke little English, learning it mostly on the job and through gradual exposure to the Australian community. However, they were also expected to blend into the host community given the assimilationist policies of the then organicist Australian community. Nevertheless, by the end of the 1950s, this isolated group of New Australians evolved into a coherent migrant community of complex and strong structure, with its own associations, clubs, schools, press, folklore groups and churches (Włodarczyk 2005: 15; Lencznarowicz 1994: 401). The Federal Council of Polish Associations in Australia was established in 1950 and by 1991 it had 30 member organisations, grouping 200 smaller associations fulfilling numerous social, cultural and educational functions.¹² Although it is estimated that no more than 5 to 10 per cent of Poles in Australia participated actively in Polish organisations (Lencznarowicz 1994: 402), numerous associations, foundations and societies offered diverse forms of social and cultural engagement, organising festivals of Polish culture, establishing theatres and cabarets, folk dance groups and sport clubs, and publishing a weekly Polish language press (e.g. Tygodnik Polski first published in 1949 as Catholic Weekly, or Wiadomości Polskie, 1954-1996; Lencznarowicz 2001), complementing a large number of local chronicles, newsletters and bulletins. The Roman Catholic Church, in addition to its religious functions, was also engaged in various social and cultural activities.

Between 1956 and 1966, a further group of almost 15 000 Poland-born immigrants arrived, many of whom came under family reunion schemes and gradually bonded with the existing diaspora (Włodarczyk 2005: 16). This was the tail end of the first wave of Polish immigrants.

Arriving during the period of the organicist phase of Australia’s immigration policy, the first wave of Polish post-war migrants was expected to assimilate entirely with the broader Australian society. Instead, while they adapted to life in Australia, they also developed a complex network of social and cultural links with their homeland. They were self-reliant and determined to preserve Polish language – defined by Smolicz (1981) as the Polish ‘core value’ – and their Catholic religion and traditions. They also established strong ethnic networks and intra-community support mechanisms. The genesis of this group of immigrants was the major force shaping its character defined by national culture, anti-communist ideological stance, and political activism supporting the struggle for independent and democratic Poland (including links with the London-based Polish government in exile). It was this attitude to the homeland and interest in its independence, rather than its generational experiences, that together with language, traditions and culture became an essential element integrating and bonding a significant part of Australia’s Polonia well into the 1980s (Lencznarowicz 2001: 405-406). However, the ‘protracted decline and general demise in organisation in groups with static migration, e.g. East Europeans’ became apparent even at the end of the 1970s (Unikoski 1978).

The second wave: 1980-1991

The second wave, referred to as the ‘Solidarity migrants’, came to Australia in the wake of economic and political unrest in Poland in the 1980s. At the initiative of the established Polish community various associations and support groups were formed and numerous campaigns and demonstrations organised to inform the broader Australian society about the nature and aims of Solidarity and solicit support for its struggles against the Polish communist government. A large number of Australians of non-Polish background expressed their political sympathy and provided financial assistance for Solidarity. Australia also offered programs aimed at the resettlement of refugees (e.g. the 1981 Special Humanitarian Program). Thus, during the period 1980-1991 more than 25 000 Poland-born people arrived and settled in Australia. The number of Polish-speaking Australian residents peaked in the mid-1990s (Markowski 2009; see Table 1),

These Solidarity migrants differed significantly from the previous cohorts: they were mostly young urban singles or families, mostly tertiary-educated and highly skilled, often with good working knowledge of English and, thus, higher expectations concerning the terms of their settlement in Australia (Drozd 2001). They joined the established immigrants who had gradually transformed into ‘a broad ethnic community, including not only subsequent waves of migrants, but also their children and grandchildren, (but) whose attachment to the group varied’ (Lencznarowicz 2001: 406) .¹³

Australia as a host country was also changing. The abolition of the White Australia Policy in the 1960s was followed by the new concept of integration that ‘saw the maintenance by migrants of links to their past cultures and nationalities as less threatening and not incompatible with the aims of integration’ (Multicultural Australia Fact Sheet). The introduction of multicultural and multilingual policies in the 1970s had begun the constructivist stance in Australia’s immigration policy: the protection and promotion of cultures and languages other than English, sponsorship of ethnic schools, introduction languages other than English into school curricula, and subsidies for ethnic cultural initiatives. Australian multiculturalism and its multilingual policies greatly benefited those immigrant groups which settled in Australia over 1980s and 1990s (Smolicz, Secombe 2003: 12).

However, while in the 1990s the post-war migrants were still active and dominated Polish organisations and community life in Australia, the generational culture gap gradually became visible with the loss of Polish language and fading attachment to the Polish culture, religious traditions and cuisine, especially among the second and subsequent generations.

Immigration from post-communist Poland

The number of immigrants from the post-communist (post-1989) Poland, the so-called ‘post-communist wave’ (Lipińska 2002) has declined to a trickle over the years: it decreased from nearly four thousand in the early 1990s, to about two thousand in the early 2000s, and to 338 in 2005-2006.¹⁴

In particular, since Poland’s accession to the European Union, the number of Poles migrating to Australia dropped considerably despite well-established ethnic networks and other intra-community support mechanisms attracting migrants (Carrington, McIntosh, Walmsley 2007), as well as the pull of a strong Australian labour market in the early and mid-2000s. But, given the opportunity of labour migration to Western Europe, Polish migrants have not been attracted to Australia or job prospects in the antipodes. Those who continue to arrive are internationally-mobile contract workers, students commencing or continuing their studies in Australia, and spouses of Australian nationals. On the other hand, the reverse/return migration of Polish settlers and/or their descendants has also been negligible.

With a large drop in new arrivals and the natural rate of attrition, the number of Poland-born persons decreased to 52 256 at the 2006 Census (ABS 2006) and to 48 677 at the most recent 2011 Census (ABS 2013). In 1947, 90 per cent of all Polish immigrants settled in Victoria and NSW, and 92 per cent of them lived in big cities. This pattern of spatial distribution of Australian Polonia has endured. In the 2011 census, 53 191 people declared Polish ancestry in Victoria and 48 155 in NSW followed by 24 183 in Queensland, 18 642 in Western Australia, 17 972 in South Australia, 4 034 in ACT, 3 388 in Tasmania and 772 in Northern Territory. Melbourne is the preferred city for Poland-born people, followed by Sydney, Adelaide and Perth (ibidem).

With the declining number of new arrivals and the natural rate of attrition, immigrant diasporas tend to ‘fossilise’ and eventually fade away (Jupp 2005: 13). Polish community centres and clubs do continue to operate in all of the largest Australian cities, integrating culturally and socially Australian Polonia. Increasingly though they focus on providing support for aging members of Polish community with the help of federal and state grants (Gromann 2012). To escape ‘fossilisation’, Australian Polonia must remain open to its Polish environment by maintaining links with Poland and engaging in Polish matters. To remain vibrant while the numbers of newcomers decline, it must also intensify its engagement with Poland and enhance its ‘quality’. As a step in this direction, the Australian Institute of Polish Affairs (AIPA) was established in 1991 by professors Andrzej Ehrenkreutz and Jerzy Zubrzycki outside of the structures of the Federal Council of Polish Associations, to promote Poland and Polish matters by organising meetings with Polish politicians, intellectuals and artists. 

Australian Polonia: The Census of Population perspective

The meaning of Poland-born

The label of ‘country of birth’ differentiates those born overseas from those born in country. While the concept of ‘foreign-born’ population is relatively straightforward to apply that of ‘country of birth’ is often ambiguous given the turbulent history of regions that migrants to Australia come from: boundary changes and the resultant population displacement make concepts such as ‘country of birth’ and ‘nationality at birth’ highly contentious.¹⁵

The Australian Bureau of Statistic’s approach to these issues is to code people in the Census of Population to the country they name as their country of birth, i.e. all persons who state their birth place as Poland are coded to Poland and birthplace responses which relate to particular cities or regions which are now in one country, but which may have been in another country at the time of birth, should be coded to the country, the city or region is in at the time of collection of the data. For example, the response ‘Danzig’ should be coded to Poland not to Germany (ABS 1999). Thus, a person born in the pre-1939 Polish city of Lvov who lists Poland as his/her country of birth is coded as Poland-born while those who are ethnically Polish but give Lvov as their city of birth are coded Ukraine-born. Similarly, not all those Poland-born are ethnically Polish.¹⁶

Concepts such as ancestry and ethnicity are also used to identify migrant groups within the broader Australian population. In the Australian Census of Population ancestry is self-determined. A person’s perception of ancestry may not only depend on where he/she was born but also on their nationality, country(-ies) of birth of their parents, language spoken at home, religion and numerous cultural factors. That makes it even more ambiguous than that of the country of birth. Also, a person may also have more than one ancestry and the stated ancestry often depends on how it is probed in terms of past generations. For example, one of the Polish Survey respondents described his/her identity as ‘by birth: Canadian; by citizenship: Australian; by parentage: Anglo-Polish; by culture: Polish; and by upbringing: European’. The ‘revealed ancestry’ also depends on how the population at large feels about various national groups and, thus, a person’s willingness to reveal their ancestry or declare the ancestry of choice. Consequently, a person’s ‘stated ancestry’ may sometimes change over time.

Poland-born Australian residents

In the 2006 Census, nearly 164 thousand people stated their ancestry as Polish while over 52 thousand gave Poland as their country of birth (see Table 1). About a third of people of Polish ancestry also stated another ancestry, which suggests the relative openness of the Polish settler community.¹⁷ The Polish ancestry group is relatively small (ranked 13^th) with those of English ancestry topping the list with 6.4 million people. In the most recent 2011 Census, over 170 thousand people stated their ancestry as Polish and over 48 thousand gave Poland as their country of birth. While the number of Australians of Polish ancestry has increased over time, the number of Poland-born residents has declined.

Table 1. Australian residents of Polish ancestry: census of population data

^a The ‘ancestry’ question was first asked in the 1986 Census but no ancestry data were collected in the 1991 and 1996 Censuses.

^b For 2006, the second generation estimate was obtained by subtracting Poland-born persons from all persons of Polish ancestry who had at least one parent born in Poland (i.e. 133 972 less 52 256 less 2 711 (country of birth of either/both parents not stated). This is likely to be an overestimate of the second generation total.

^c This category represents 3^rd and subsequent generations of persons of stated Polish ancestry. Also, Polish ancestry means that at least one parent had Polish ancestry.

^d These figures may be overstated as some Poland-born people who speak another language at home are not Polish speakers. However, changes over time, i.e. the first increasing and then declining numbers of Polish speaker reflect the declining proportion of first generation immigrants in all those claiming Polish ancestry.

^e This figure has been calculated by subtracting those of Polish ancestry who stated their citizenship as ‘Other’ at the 2001 Census (4 171 persons) from those who described

themselves as Poland-born (column a).

Sources: Markowski (2009), Table 1: 90. Reproduced with permission of Editors of Humanities Research and the ANU E Press.

Table 1 also includes estimates of different generations of Polish immigrants. We are particularly interested in the 2006 data, which provides a frame for the Polish Survey sample. In the table, the first generation is defined as Poland-born immigrants. The second generation is defined as Australia-born persons with one or both Poland-born parents and the third and subsequent generations are those people whose both parents are Australia-born but who declare their ancestry as Polish. The Polish identity of the second and subsequent generations of Polish immigrants depends on the extent to which their members are prepared to state their ancestry as Polish (no data are available for years before 1986). By the early 2000s, the second generation of Polish immigrants outnumbered the first. With the growing third, and soon fourth, generation of Australians of Polish ancestry, and no new arrivals from Poland to replace the loss of Poland-born settlers, the share of Poland-born in all those who claim Polish ancestry will continue to decline in the years to come.

Poland-born Australians speak English relatively well, which is a measure of successful assimilation. At the time of the 2001 Census, 40 per cent of those stating Polish ancestry spoke Polish at home but only 20 per cent of those of born in Australia continued to speak it at home.¹⁸ In the 2006 Census, 18 per cent and in 2011 Census, 23 per cent of Poland-born persons revealed that they spoke English only at home, 64 per cent spoke anther language (mostly Polish) and very good or good English (both in 2006 and 2011 Census), and only 11 per cent in 2006 and 10 per cent in 2011 stated that while they spoke another language at home their English was poor.¹⁹ Intermarriages provide another measure of the ability and willingness to melt into the broader host society. In 2001, 41 per cent of men and 38 per cent of women of the first generation of Polish migrants had a spouse of different (non-Polish) ancestry. For the second generation, the corresponding figures were 83 per cent for men and 81 per cent for women, and for the third generation, 95 per cent for men and 94 per cent for women. By comparison, only 68 per cent of third generation Greek men and 26 per cent of women marry someone of different ancestry.

In 1981, 85 per cent of Poland-born Australian permanent residents were Australian nationals. The proportion was about the same in 1986, although the number of Poland-born increased (see Table 1). In comparison with other overseas-born groups, these numbers are above average but with the recent slowdown in arrivals from Poland, relatively few Poland-born residents have acquired Australian citizenship over the past decade. In 2011, about 88 per cent of Poland-born immigrants were Australian citizens. Also, in 1981, 14 per cent of those who were Poland-born had other (than Australian) nationality and a similar proportion had no Australian citizenship in 1986. In 2001, only 7 per cent of Poland-born people had ‘other’ citizenship, and this number increased to 9 per cent in 2011. However, it is very likely that many Poland-born persons who acquired Australian citizenship by marriage or naturalisation have also retained their Polish nationality (see below).²⁰

Polish ancestry

The number of those who declare their ancestry as Polish provides the theoretical upper bound of Polonia, although not all those of Polish ancestry continue to be engaged with ‘things Polish’. There is no unambiguous way of determining the lower bound. Arguably, the lower-end estimate is the proportion of people who speak Polish at home (40 per cent of those of Polish ancestry in the early 2000s). Thus, a conservative assessment of the size of Australian Polonia – that is, those people of Polish ancestry who have some visible connection with Poland or attachment to Polish language and culture – is about 55 thousand people or roughly a third of all those of Polish ancestry. But, as Polish migrants appear to blend easily into the Australian main stream, attachments to ‘things Polish’ weaken in second and subsequent generations. The census figures also highlight the relative openness of the Polish diaspora in Australia, in particular its willingness to intermarry with other ethnic groups and speak a language other than Polish at home. As a result, and unless new migrants arrive from Poland, Australian Polonia will soon start to fade away.

Australian Polonia: The Polish Survey perspective

Belonging and identification with Poland

Polish Survey respondents were asked to state their national identity and 11 per cent of them described themselves as Australian, 33 per cent as Australian-Polish, 7 per cent as Polish, 44 per cent as Polish-Australian, and 4 per cent as Other.²¹ Interestingly, half of those who describe themselves as Australian and 70 per cent of those Australian-Polish were Poland-born; but 96 per cent of those who consider themselves Polish were Poland-born and only 4 per cent were born in Australia. Of those who described themselves Polish-Australian, 93 per cent were born in Poland and only 3 per cent in Australia. Surprisingly, of those aged 29 or less, only a fifth described themselves Australian, nearly a third Australian-Polish, 11 per cent Polish and 26 per cent Polish-Australian.²² Those over 30 are more evenly spread across all identity groups.

Polish Survey respondents were also asked to reveal the extent of their identification with ‘people in Poland’ – a measure of belonging to the broader Polish community. Table 2 shows the strength of this identification where survey respondents are differentiated by country of birth, age, and their involvement with the Polish community in Australia.

Table 2. Survey response: identifying with people in Poland by country of birth, age and involvement with Polish community in Australia^a

^a This count also includes all those who did not state their age or country of birth (row and column percentages may not add to 100 per cent).

Source: Polish Survey.

Of those Poland-born, 62 per cent identify strongly or very strongly with people in Poland and 37 per cent either do not identify at all or are lukewarm about it. The corresponding figures for Australia-born are 42 and 58 per cent respectively. As the first generation of Polish migrants fades away, we expect a smaller percentage of those of Polish ancestry to identify with Poland and Polish people. This is also confirmed by age-related responses: of those aged 29 or less, 42 per cent identify strongly or very strongly with Polish people and 58 per cent not at all or ‘somewhat’; for those aged 30-54, the corresponding figures are 56 per cent and 43 per cent respectively; aged 55-64, 51 per cent and 49 per cent; and aged 65 or more, 67 per cent and 29 per cent. And, predictably, 79 per cent of those very involved with Australian Polonia identify strongly and very strongly with Polish people in comparison with 38 per cent of those who are not involved with Polonia.

The identification of respondents with Poland is inversely related to the length of their residence in Australia (see Table 3). All of those who have lived in Australia nine years or less identify strongly or very strongly with Polish people as opposed to 56 per cent of those who have resided in Australia for at least 20 years.

Table 3. Survey response: identifying with people in Poland by the length of residence in Australia and proficiency in spoken Polish^a

^a This count also includes all those who did not state their length of residence or Polish proficiency (row and column percentages may not add to 100 per cent).

Source: Polish Survey.

Proficiency in Polish

The 2006 Census did not probe the proficiency of those who claim to speak Polish at home. In the Polish Survey, 59 per cent of respondents described themselves as ‘native Polish speakers’, 19 per cent stated they were ‘very proficient’ and 13 per cent ‘proficient’ in Polish. Only 8 per cent described their command of Polish language as poor and 1 per cent as none all. Of those who stated their national identity as Polish, nearly three quarters considered themselves to be native Polish speakers, 22 per cent – very proficient Polish speakers and 4 per cent – proficient. Of those who stated their national identity as Australian, 27 per cent considered themselves native Polish speakers, 16 per cent were very proficient in Polish, 22 per cent – proficient, 30 per cent are not proficient, and only 5 per cent had no Polish at all. About 89 per cent of native Polish speakers had parents speaking Polish at home, 95 per cent were born in Poland, and 90 per cent speak either Polish only or both Polish and English at home. Also, 53 per cent of those who have lived in Australia for at least 20 years still considered themselves to be ‘native Polish speakers’ and another 21 per cent described themselves as ‘very proficient’ in Polish. These survey-based figures suggest that regardless of their actual, as opposed to stated, command of the Polish language, Polish migrants appear to be rather confident about their Polish language proficiency.

The strength of identification with Polish people also increases with Polish language proficiency: strong or very strong for 63 per cent of native Polish speakers but only 17 per cent for those who do not speak Polish at all or speak it poorly (Table 3 refers). Similarly, 78 per cent of those who speak Polish only at home identify with Polish people as opposed to 41 per cent of those who speak English only (see Table 4). Not surprisingly, people who identify strongly or very strongly with other Polish people had parents who either spoke Polish only at home or spoke both Polish and English (Table 4).

Table 4. Survey response: identifying with people in Poland by language spoken at home and language spoken at home by parents^a

^a This count also includes all those who did not state language spoken at home by self or parents (row and column percentages may not add to 100 per cent).

Source: Polish Survey.

Contacts with Poland

Other results are less consistent: 74 per cent of those reading Polish papers identify strongly or very strongly but 25 per cent identify little or somewhat; and of those who do not read Polish papers, 29 per cent identify strongly or very strongly (Table 5). Of those who maintain at least weekly contact with their relatives in Poland, 58 per cent identify strongly or very strongly; for ‘at least monthly contact’ the corresponding figure is 69 per cent, ‘yearly’ 38 per cent but for ‘irregular contacts’ it increases to 60 per cent. Similarly, of those who maintain at least weekly contact with their friends in Poland, 66 per cent identify strongly or very strongly with Poland; for monthly contact the corresponding figure is 74 per cent, yearly 69 per cent; and for irregular contacts it is 57 per cent (Table 5).

Table 5. Survey response: identifying with people in Poland by frequency of contacts with relatives and friends in Poland, and reading of Polish papers and periodicals^a

^a This count also includes all those who did not state language spoken at home by self or parents (row and column percentages may not add to 100 per cent).

Source: Polish Survey.

National identity

Of those respondents who described themselves as Polish, 87 per cent identify strongly or very strongly with Polish people and only 9 per cent do not identify or are lukewarm about it (see Table 6). For those who consider themselves Australian, the corresponding figures are, predictably, 27 per cent and 73 per cent respectively; Australian-Polish, 51 per cent and 47 per cent; and Polish-Australian, 67 per cent and 32 per cent. And, 50 per cent of those who have not travelled to Poland in the preceding five years identify strongly or very strongly with Polish people but 92 per cent of those who travelled at least five times (Table 6).

Table 6. Survey response: identifying with people in Poland by the stated national identity and frequency of travel to Poland^a

^a This count also includes all those who did not state language spoken at home by self or parents (row and column percentages may not add to 100 per cent).

Source: Polish Survey.

However, the results for Polish nationals are rather surprising: 44 per cent of Polish nationals identify strongly or very strongly with Polish people as opposed to 65 per cent of those who are not Polish nationals (see Table 7). Of those who vote in Polish elections, 74 per cent identify strongly or very strongly with Polish people but 23 per cent identify only ‘somewhat’. And, of those who do not vote, 53 per cent identify strongly or very strongly (Table 7).

Table 7. Survey response: identifying with people in Poland by Polish nationality and the propensity to vote in Polish elections^a

^a This count also includes all those who did not state language spoken at home by self or parents (row and column percentages may not add to 100 per cent).

Source: Polish Survey.

Predictably, the Polishness of Polonia members tends to increase with their active involvement with ‘things Polish’ such as the language spoken at home, contacts with people in Poland, exposure to Polish media, frequency of travel to Poland, and so on. The strength of these influences depends on people’s age, place of birth and length of residence in Australia. However, the inclusion of Polish nationality sends rather confusing signals. This may be an indication of the lack of transitivity in some responses or a reflection of people’s ambivalent attitudes to their national identity, in particular, the resolve of some Polish nationals to emphasise their new Australian identity even if their English is poor and they are primarily Polish speakers.

Nationality and citizenship

In the Polish Survey, 96 per cent of respondents described themselves as Australian citizens and 3 per cent as not. The proportion of Australian citizens in this sample is somewhat larger than that recorded in the Census of Population while the proportion of non-citizens is smaller. Of those respondents who are Australian citizens, 82 per cent acquired it through naturalisation, 12 per cent – at birth, and 2 per cent – by marriage. These figures are broadly consistent with the official citizenship data that show high rates of Australian citizenship-by-naturalisation in the Polish migrant community.

The Polish Survey complements official statistics in that it provides data on dual nationality, in particular the dual Australian-Polish nationality of respondents. A large proportion of respondents (66 per cent) have retained their Polish nationality and of these 94 per cent were Poland-born (Markowski 2009). Since 96 per cent of all respondents have Australian nationality, most of those who are Polish nationals are also dual Australian-Polish nationals. Only 3 per cent of Australia-born respondents are Polish nationals (ibidem). And of those who are not Polish nationals (a third of all respondents), 8 per cent have a third-country nationality (e.g. British).

Of those who are Polish nationals, 68 per cent are also Polish passport holders and 29 per cent are not; 93 per cent of Polish passport holders are Poland-born and only 4 per cent Australia-born. Polish passport holders tend to include many of those dual nationals who are likely to travel to Poland (ibidem: Table 5.3: 92).²³ In the five year period immediately preceding the survey, 80 per cent of Polish passport holders travelled to Poland at least once. Of those, 59 per cent of Polish passport holders visited Poland once or twice, 16 per cent – three or four times, and 5 per cent – at least five times (Polish Survey, data not tabulated here).

Following Poland’s accession to the European Union, we expected a larger proportion of Polish nationals to acquire Polish passports as the possession of a valid Polish passport would make it easier to travel to, reside and work in all EU member states.²⁴ Polish and Australian passport holders can be described as de iure dual citizens as opposed to those who are dual nationals. The acquisition of a Polish passport indicates a formal engagement with the Polish state as an external citizen and entitles the passport holder to a form of protection and representation by the Polish state. However, only 21 per cent of Polish nationals vote in Polish elections (ibidem; Table 5.3: 92).²⁵ Thus, only about a fifth of those who are Polish external nationals are actively involved in the governance of Poland, which could potentially lead to some conflicts of loyalty.

Conclusion

Overall, Polish immigrants have blended well into the broader Australian community and represent the type of immigrant stream that Australian policy makers have long tried to attract. This is because in comparison with many other immigrant groups, Polish immigrants have been ready to embrace the national identity of the Australian host community and have not found it difficult to combine their old and new identities. The high percentage of Polish immigrants who acquired the Australian citizenship by naturalisation reflects both the community’s willingness to blend and become Australian as well as its past unease about relying on Polish passports as travel documents during the Communist era. The emergence of pluralist, multi-cultural Australian society over the past three decades has encouraged all immigrant groups to cultivate multiple identities and Poles have been no exception. Australian Polonia may not be as high a profile immigrant community as its Greek, Italian or Chinese counterparts but it is a visible part of the rich tapestry of Australia’s ethnic inheritance. 

Australian Polonia represents the traditional form of immigrant diaspora. This is because most of its members either arrived in Australia as settlers, or children of settlers, or because they are Australia-born. The high cost of travel to Poland (in money and travel time) prevented members of the community from frequent travel back home and encouraged the development of its ‘ethnic infrastructure’ such as Polish community centres, schools, shops or churches. All this has helped the community to maintain its distinct identity. But, the relative openness of Australian Polonia has also meant that it mixes well with other ethnic groups and, thus, its distinct identity is increasingly difficult to sustain. In the absence of further arrivals from Poland, and there have been only a handful in the most recent past, Australian Polonia will continue to shrink and will soon morph from the community sharing Polish traditions, social rituals (e.g. celebrating Polish national events) and language into the ‘Australians of Polish ancestry’. Paradoxically though, this group of Australians of Polish ancestry may retain their Polish citizenship if the convenience of having a Polish passport makes travel easier and opens job and residential opportunities in the European Union as a whole.

What makes Australian Polonia traditional and distinct from its counterparts elsewhere in the world is the absence of temporary migrants, especially circular and footloose labour migrants. Clearly, the tyranny of distance is a form of natural barrier that deters circular or pendulum-like migration of workers who can only remit their earnings once they absorb the full cost of international mobility. At present, only a handful of professional or business people, mostly permanent residents of Australia, can engage in circular mobility between Poland and Australia. With the growing prosperity of Poland and its declining population there is little prospect at present of another wave of Polish migrants to come to Australia. In this respect, Australian Polonia has few opportunities to ‘recharge its ethnic batteries’ and, despite all recent efforts to increase the intensity and quality of its links with Poland, it will inevitably fade away.

Arguably, the only way to slow down this process is to reduce the rate of attrition by encouraging ‘people of Polish ancestry’ to remain more engaged with Poland, e.g. through an active policy of attracting them to visit Poland and forge stronger personal links with their ancestral country. Most such policies involve a degree of reciprocity to foster bilateral flows. But, Australia is distant and, thus, costly to visit for young working Poles. The policy challenge though is to attract young Australians of Polish ancestry to spend their ‘gap years’ and work in Poland as a window into Europe – a role similar to that played by the United Kingdom for Australians of the Anglo-Celtic background.

Like all close systems, diasporas which are not periodically or continuously replenished with new arrivals from home country are bound to becoming entropic. This is likely to happen to Australian Polonia as new Polish migrants are no longer traditional immigrants seeking host countries for permanent settlement. In the increasingly globalised world of mobile factors of production, they tend to be labour migrants who see themselves, and are often expected by their host societies to retain that status, as temporary migrants with strong attachment to their homeland. Time will show how this temporariness changes and whether temporary migrants settle somewhere or stay footloose. Increasingly, though, Polish diasporas in countries more open to these temporary migrants change into the blend of old immigrants and their descendants and these newcomers. Australia has been largely quarantined from this phenomenon and, thus, Australian Polonia may soon be a thing of the past. Unlike the global Jewish community it does not cultivate the idea or myth of their ancestral spiritual home: the never-never ultimate destination of people well settled elsewhere. Thus, ‘Tomorrow in Warsaw’ is unlikely to become the mantra and the bonding myth of Australians of Polish descent.

Notes

¹ If the use of Polish as a language spoken at home is an indication of active engagement with ‘things Polish’, only 40 per cent of those who revealed their ancestry as Polish in 2001 spoke Polish at home. And only 20 per cent of those of Polish ancestry who were born in Australia continued to speak Polish at home (Markowski 2009). But, the active use of Polish language is only one aspect Polish identity. Other aspects are also important as people cultivate Polish traditions or consider themselves Polish even if they do not speak their ancestral language.

² In 2006, there were over 160 thousand Australian residents (in the then country of nearly 21 million) who stated their ancestry as Polish (i.e. those who were either ‘Poland-born’ or declared themselves to be descendants of ‘Poland-born’ migrants) (Markowski 2009). The distinction between ‘Poland-born’ and ‘Polish migrants’ is important as the ethnic mix of migrants from Central and Eastern Europe has changed over time. Although those Poland-born are predominantly ethnic Poles, there are also Poland-born ethnic Jews, Germans and Ukrainians (the term has a very specific meaning in Australian population statistics – see below). And some of those who were not Poland-born are ethnically Polish. To complicate matters further, there are also those who are Poland-born but not ethnically Polish but who continue to use Polish as the main language spoken at home and consider themselves to be members of Australian Polonia. However, there are those who speak Polish at home but resent all other associations with Poland and ‘things Polish’. Not surprisingly, paradoxes abound in migrant communities.

³ This inherently fluid and footloose expatriate community comprises Polish citizens working and living abroad, whose cross-border mobility is circular or pendulum-like. In contrast to the former Polish emigrants, these temporary migrants regard Poland as their primary country of residence as well as citizenship (Iglicka 2008; Rosińska-Kordasiewicz, Urbańska 2011). While a large proportion of them may eventually settle abroad, they are also likely to remain Polish citizens and maintain some presence in Poland (e.g. investment property, holiday homes).

⁴ To access members of the Polish migrant community, the survey team solicited the help of the Polish Community Council of Australia and New Zealand Inc and its member State Councils. The survey was somewhat biased in that it primarily focused on those members of the Polish community who were either connected to or contactable through Polish Community Councils. There was an element of self-selection and the snowballing of survey responses as those who elected to participate and took time to complete a detailed questionnaire were those who felt ‘Polish enough’ to respond. Others had a simple option of ignoring our requests for participation. In particular, survey responses under-represented younger people who have much less attachment to Polish language and culture and who could only be accessed through their parents. Nevertheless, the survey yielded a wealth of information about the Polish community in Australia in the mid-2000s.

⁵ In Ancient Greece, diaspora meant ‘the scattered’ and was referred to citizens (of, say, a city-state) who migrated to conquer and colonise new lands. The term ‘Diaspora’ has long been used to describe the permanent scattering of Jews following Babylonian and Roman conquest of Palestine. To date, when capitalised, Diaspora the generally refers to the Jewish diaspora, which has been notable for its permanence and ability to preserve its distinct identity while embedded in very diverse and often hostile host communities. Other diasporas have been less resilient with the passage of time. Their common identity has faded away over time as scattered communities assimilated into host societies or morphed to become new, separate entities. Also, ‘diaspora’ is not used to describe nomadic peoples as long as they remain in their traditional homelands.

⁶ No restrictions of this kind applied to a white British immigrant from Singapore or India but could have impeded entry a non-white British subject from, say, Hong Kong.

⁷ However, for an individual, this may result in a rather ambivalent attitude to his/her group identity. For example, dual membership may reflect an individual’s dual group identification but it may also be a reflection of his/her ambivalent attitude to membership per se.

⁸ However, even in when unitary attitudes prevail, dual nationality may be created by default when an individual acquires the host country’s nationality by naturalisation but is prevented from renouncing his/her former nationality as the home country concerned has no provisions for the termination of nationality when people emigrate.

⁹ However, as the concept of ‘Australian citizenship’ is not included in the Australian Constitution, the power of the Commonwealth to enact laws about Australian citizenship derives primarily from the ‘aliens power’. It is thus possible for those who are defined as ‘aliens’ (i.e. those who owe an obligation to a sovereign power other than Australia) to be both citizens and aliens at the same time. This applies to all dual citizens (Rubenstein.2008).

¹⁰ Research conducted by J. Zubrzycki, C.A. Price and E. F. Kunz at the Australian National University estimated the number of Polish DPs as 59 820, while the Immigration Office statistics refer to 63 394 Polish DPs (Harris, Smolicz 1984).

¹¹ For example, some of the DP lists designated all men as ‘labourers’ and all women as ‘domestics’ (Harris, Smolicz 1984: 55). Thus, it is possible that many refugees decided to provide information, which they thought was advantageous to secure entry to Australia and assisted passage (ibidem: 55-56, 64).

¹² Various sources report that in 1977 there were listed 109 Polish organisations, by 1986 their number increased to 210, to drop to 180 by 1992.

¹³ If not stated otherwise, all translation from Polish is by the authors.

¹⁴ The main reason for migrating from the democratic Poland to Australia was deemed to be economic. But, as Włodarczyk (2005: 18) observed, drawing on the research conducted in 1992 by the Polish Centre for Public Opinion Research (CBOS), other reasons  included the need for security and stability, as well as a host of cultural, professional or educational factors. The CBOS research concludes the migration of the 1990s had the broadest range of reasons [for migrating] out of all migration waves (CBOS 1992). In addition, the post-1989 emigration was no longer irreversible, it was often perceived as exploratory and, if something went wrong, one could always go back home (Warchoł-Schlottmann 2002: 371).

¹⁵ For example, Poland lost a large part of its territory to its eastern neighbours but expanded westward by taking over some former German lands. An ethnic Pole born in the pre-WWII Polish city of Lvov, which is now a part of Ukraine, is likely to describe himself/herself as a Polish person born in Poland. However, an ethnic Ukrainian born in the pre-1939 Lvov is likely to describe himself/herself as a Ukrainian person born in Ukraine. The chosen self-description may also depend on the prevailing sentiment and social climate in the destination country. For example, some ethnically German displaced persons who arrived in Australia in the late 1940swere reluctant to declare Germany as their country of birth as they did not wish to be identified with the country’s Nazi past, i.e. a Danzig- or Breslau-born ethnically German person could describe his/her country of birth as Poland.

¹⁶ In 1986, 85 per cent of Poland-born residents of Australia stated their ancestry as Polish, 7 per cent described themselves as Jewish, 2 per cent – German, 2 per cent – Ukrainian, and 4 per cent – ‘Other’ (Markowski 2009).

¹⁷ In 2006, the corresponding figures for Greek and Croatian communities were 21 per cent, Chinese – 15 per cent, Macedonian – 10 per cent, and Vietnamese – 6 per cent (Markowski 2009).

¹⁸ This is much smaller proportion than that for Greek- or Italian-speaking groups. For example, in 2001, 51 per cent of people speaking Greek at home were born in Australia, 43 per cent of those speaking Italian were Australia-born, 40 per cent Serbian and 39 per cent Macedonian (Markowski 2009).

¹⁹ The findings of the 2006 Census are supported by the results of the Polish Survey: 17 per cent of survey respondents described themselves as ‘native English speakers’. Of these, 60 per cent were aged 20-29, 24 per cent aged 30-54 and, somewhat surprisingly, and 18 per cent aged over 55. Australia-born native English speakers accounted for 66 per cent of the group, Poland-born for 18 per cent and elsewhere-born for 16 per cent. Further, 47 per cent of respondents described themselves as very proficient in English, 28 per cent as proficient, 5 per cent as not very proficient and 1 per cent as not at all proficient. Of those not proficient in English, 94 per cent were aged over 55 and all those with no English at all were over 65. These numbers are similar to those drawn from official statistics and confirm the relatively high level of English proficiency in the Polish migrant community (Markowski 2009).

²⁰ Also, as some of those Poland-born persons are not Polish, they may hold dual citizenship of country other than Poland.

²¹ The ‘other’ category included self-descriptions such as: ‘I am Australian of Polish descent’, ‘I am primarily Australian but proud of my Polish heritage’, ‘Of Polish descent, born in England, now living in Europe’, ‘Australian-Polish-Latvian’, ‘Australian with Polish parents’, and ‘Australian with dual nationality and Polish background’.

²² This also reflects the underrepresentation of the younger generation in the survey.

²³ Travelling to Poland on Polish passport simplifies entry requirements while the use of Australian passport is advantageous on re-entry to Australia.

²⁴ Again, this may be a reflection of the age bias in the survey as it is the younger people who are likely to take advantage of living and working in countries of the EC other than Poland.

²⁵ During parliamentary elections in Poland, polling stations are open at Polish consular offices overseas.

References

ABS (1999). Standards for Statistics on Cultural and Language Diversity, 1999. 1289.0 – 22/11/1999. Canberra: Australian Bureau of Statistics.

ABS (2006). 2006 Census of Population and Housing, Census Tables (Table ‘Country of Birth of Person by Age by Sex’). Canberra: Australian Bureau of Statistics.

ABS (2013), 2011 Census, QuickStats Country of Birth (Tables ‘People – demographics & education’, and ‘People – cultural & language diversity’). Canberra: Australian Bureau of Statistics.

Barry K. (2006). Home and Away: The Construction of Citizenship in an Emigration Context. Paper 23. New York University Public Law and Legal Theory Working Papers. New York: New York University School of Law.

Carey J., McLisky C. (2009). Creating White Australia. Sydney: Sydney University Press.

Carrington K., McIntosh A., Walmsley J. (eds) (2007). The Social Costs and Benefits of Migration into Australia. Armidale: Centre for Applied Research in Social Sciences, University of New England.

CBOS (1992). Świat wokół nas [The world around us]. Research by Polish Centre for Public Opinion Research (CBOS), No BS/346/54/92: 447. Warsaw: Centre for Public Opinion Research. 

Drozd E. (2001). They have come a long way: The settlement of the 1980s wave of Polish immigrants in Melbourne. Melbourne: Australian Polish Community Service.

Gromann D. (2012). Polonia w Australii. Biuletyn Migracyjny – Dodatek Specjalny 33: 1-3.

Harris R. Mcl., Smolicz J. J. (1984). Australijczycy polskiego pochodzenia. Studium adaptacji i asymilacji młodego pokolenia. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk.

Hartnell H. E. (2006). Belonging: Citizenship and Migration in the European Union and in Germany, Article 12 in Richard Buxbaum and German Reintegration. Issues in Legal Scholarship. Berkeley: The Berkley Electronic Press.

Hugo G. J. (2002). Centenary Article – A century of population change in Australia, in: Year Book Australia 2002. 1301.0 – 2002. Canberra: Australian Bureau of Statistics.

Iglicka K. (2008). Kontrasty migracyjne Polski. Wymiar transatlantycki. Wydawnictwo Naukowe Scholar.

Jupp J. (2002). From White Australia to Woomera – The Story of Australia Immigration. Cambridge: Cambridge University Press.

Jupp J. (2005). The Polish Impact on Australian Society, in: E. Drozd, D. Cahill (eds), Polonia in Australia: Challenges and Possibilities in the New Millennium, pp. 9-18. Altona: Common Ground Publishing Pty Ltd.

Lencznarowicz J. (1994). Prasa i społeczność polska w Australii: 1928-1980. Kraków: Księgarnia Akademicka.

Lencznarowicz J. (2001). Diaspora Polska w Australii, in: A. Walaszek (ed.), Polska Diaspora, pp. 395-409. Kraków: Wydawnictwo Literackie.

Lipińska E. (2002). Polscy imigranci początku lat dziewięćdziesiątych w Australii, in: B. Klimaszewski (ed.), Emigracja z Polski po 1989 roku. Kraków: Grell.

London H. I. (1970). Non-White Immigration and the ‘White Australia’ Policy.

Sydney: Sydney University Press.

Markowski S. (2009). Citizenship and integration: A snapshot of the Polish migrant community in Australia. Humanities Research 15(1): 75-99.

Multicultural Australia Fact Sheet. The Australian Collaboration: A Collaboration of National Community Organisations. http://www.australiancollaboration.com.au/pdf/FactSheets/Multicultural-A... (accessed: 1 May 2013).

Nolan M., Rubenstein K. (2009). Citizenship and identity in diverse societies. Humanities Research 15(1): 29-44.

Parkin D. (1998). Foreword, in: Lovell N. (ed.), Locality and Belonging, p. ix. London: Routledge.

Price C. A. (1964). Jewish Settlers in Australia, 1788-1961. Australian Jewish Historical Society Journal and Proceedings 5(8): 57-412, 447-452.

Rosinska-Kordasiewicz A., Urbanska S. (2011). Literature on Job Mobility in Poland, in Job Mobilities and Family Lives in Europe Modern Mobile Living and its Relation to Quality of Life. Warsaw: Polish National Contact Point for the European Migration Network.

Rubenstein K. (2008). From Supranational to Dual Alien Citizen: Australia’s Ambivalent Journey, in: S. Bronitt, K. Rubenstein (eds), Citizenship in a Post-national World: Australia and Europe Compared. Law and Policy Paper 29. Centre for International and Public Policy, The Australian National University. Canberra: The Federation Press.

Smolicz J. J. (1981). Core values and cultural identity. Ethnic and Racial Studies 4(1): 75-90.

Smolicz J. J. (1999). Współkultury Australii. Warszawa: Oficyna Naukowa.

Smolicz J. J., Secombe M. J. (2003). Assimilation or Pluralism? Changing Policies for Minority Languages Education in Australia” Language Policy 2(1): 3-25.

Sussex R., Zubrzycki J. (eds) (1985). Polish People and Culture in Australia. Canberra: ANU Demography Department.

Unikoski R. (1978). Communal Endeavours. Canberra: ANU Press.

Warchoł-Schlottmann M. (2002). Emigracja z Polski do Niemiec po roku 1989 – próba portretu zbiorowego, in: B. Klimaszewski (ed.), Emigracja z Polski po 1989 roku. Kraków: Wydawnictwo Grell.

Włodarczak K. (2005). Proces adaptacji współczesnych emigrantów polskich do życia w Australii. CMR Working Papers 3/61. Warsaw: Centre of Migration Research, University of Warsaw.

Zubrzycki J. (1995). The Evolution of the Policy of Multiculturalism in Australia 1968-1995, Global Cultural Diversity Conference Proceedings. Sydney. http://www.immi.gov.au/media/publications/multicultural/confer/06/speech... (accessed: 25 April 2013).

Zubrzycki J. (1988). Multiculturalism and the Search for Roots, Papers in Multicultural Studies, Centre for Multicultural Studies. Adelaide: Flinders University.

Wprowadzenie

W polskiej literaturze migracyjnej niejednokrotnie już wskazywano na odmienne wzorce adaptacji ekonomicznej różnych grup migranckich w zależności od rozmaitych czynników (por. Górny, Grzymała-Kazłowska, Kępińska, Fihel, Piekut 2007; Grzymała-Kazłowska red. 2008; Górny, Kindler, Piekut, Stefańska, Szulecka 2010; Klaus red. 2011; Wysieńska red. 2012; Kindler, Szulecka 2013). Tylko sporadycznie jednak rozważano, czy i jak sytuacja prawna imigrantów różnicuje ich w zakresie funkcjonowania na rynku pracy (Grzymała-Kazłowska, Stefańska, Szulecka 2008; Kindler, Szulecka 2010; Bieniecki, Pawlak 2010)¹. Analizując historie imigrantów z dwóch odmiennych grup narodowych – istotnych z uwagi na liczbę i miejsce w polskiej gospodarce na tle cudzoziemców ogółem – próbujemy zapełnić tę lukę, patrząc przy tym na ewentualne różnice związane z pochodzeniem etnicznym, a tym samym krajem i regionem pochodzenia. Te zresztą determinują również status prawny imigrantów, bowiem w założenia polityki migracyjnej nierzadko wpisane są preferencje polegające, na przykład, na uprzywilejowaniu obywateli określonych krajów w zakresie dostępu do rynku pracy (por. Ministerstwo Spraw Wewnętrznych 2012; Departament Polityki Migracyjnej MSW 2012b).

Celem artykułu jest pokazanie, jak status prawny, a w szczególności jego podwyższenie, zwane tu awansem prawnym, wpływa na adaptację ekonomiczno-zawodową imigrantów. Wskaźnikami adaptacji widzianej jako proces są takie kwestie jak posiadanie zajęcia zarobkowego bądź jego brak, charakter zajęcia zarobkowego i jego zgodność z posiadanymi przez imigranta kwalifikacjami oraz możliwości mobilności zawodowej. Zakładamy, że wraz z podwyższaniem się statusu prawnego – a tym samym wraz z poszerzaniem opisanej niżej struktury możliwości oraz zwiększaniem poczucia bezpieczeństwa i stabilności pobytu – imigranci zyskują wyższy status ekonomiczno-zawodowy. Jednocześnie zakładamy, że obiektywnie ten sam status prawny nie daje identycznych warunków rozwoju zawodowego imigrantom, zwłaszcza jeśli wywodzą się z odmiennych grup etnicznych, co ma związek z innymi czynnikami wspierającymi lub utrudniającymi adaptację.

Zarówno analiza, jak i będące jej przedmiotem wywiady z imigrantami, mają charakter jakościowy, co oznacza, że wnioski z badania nie mogą być generalizowane na całą zbiorowość Ukraińców i Wietnamczyków w Polsce². Na analizowany materiał składa się 114 wywiadów pogłębionych z imigrantami ekonomicznymi z Ukrainy (63 osoby, w tym 30 kobiet) i Wietnamu (51 osób, w tym 14 kobiet), o różnym statusie prawnym, przeprowadzonych w latach 2006-2010. W chwili badania 11 Ukraińców przebywało w Polsce nielegalnie, 9 miało różnego rodzaju wizy, 12 – zezwolenia na zamieszkanie na czas oznaczony, 21 – zezwolenia na pobyt stały, a 8 – obywatelstwo polskie. Status prawny dwóch osób nie był określony, choć z kontekstu można przypuszczać, że miały prawo do pobytu czasowego. Grupa badanych imigrantów z Wietnamu była zdecydowanie mniej zróżnicowana pod względem statusu prawnego. I tak, 16 Wietnamczyków przebywało w Polsce nielegalnie, 26 miało zezwolenie na pobyt stały, a 6 – zezwolenia na zamieszkanie na czas oznaczony. Jedna osoba miała zgodę na pobyt tolerowany, a status jednego z imigrantów nie został określony.

Wybór do badania imigrantów z tych dwóch krajów nie był przypadkowy³. Ukraińcy są najliczniejsi wśród imigrantów z krajów europejskich, a Wietnamczycy – z krajów azjatyckich. Te grupy imigranckie wyraźnie różnią się od siebie pod względem funkcjonowania w polskiej gospodarce. Nie bez znaczenia dla ich adaptacji ekonomicznej jest to, że Ukraińcy są Polakom bliżsi w sensie kulturowym i geograficznym niż Wietnamczycy, którzy na dodatek odróżniają się od Polaków wyglądem fizycznym (są tzw. migrantami widocznymi). Ukraińcy, w przeciwieństwie do Wietnamczyków, nie mają też tendencji do koncentracji w zakresie miejsc pracy czy zamieszkania, co również wpływa na ich możliwości adaptacji ekonomicznej, w tym pracy w środowisku Polaków.

W artykule najpierw nakreślone są ramy analityczne rozważań, na których opierają się wymienione wyżej główne hipotezy badawcze. Następnie ukazany jest kontekst prawny funkcjonowania imigrantów z Ukrainy i Wietnamu oraz sposoby osiągania przez nich wyższych statusów prawnych, czyli awansu prawnego. Po przedstawieniu subiektywnych ocen imigrantów w odniesieniu do ich indywidualnej sytuacji prawnej, analizowany jest wpływ statusu prawnego oraz awansu prawnego na różne aspekty ich adaptacji ekonomiczno-zawodowej.

Ramy analityczne

Status prawny imigrantów wynika z uregulowań prawnych dotyczących cudzoziemców, stanowiących swoistą mertonowską strukturę możliwości (opportunity structure) (Merton 1996) określającą posiadane przez imigrantów uprawnienia oraz bariery instytucjonalno-prawne napotykane w procesie adaptacji do warunków życia w kraju docelowym. Status prawny oznacza więc pozycję imigranta, również względem struktury możliwości, na którą składa się nie tylko obowiązujące prawo, ale także warunki gospodarcze czy społeczne. W wypadku imigrantów, którzy są naturalizowani bądź mają prawo stałego pobytu, zakres dostępnych możliwości jest szerszy niż w wypadku tych, których status pobytu w Polsce jest nieuregulowany bądź opiera się wyłącznie na posiadaniu wiz lub innych zezwoleń na pobyt o krótkim okresie ważności i relatywnie trudnych do odnowienia. Na potrzeby niniejszej analizy status prawny pierwszej grupy imigrantów określany jest mianem bezpiecznego statusu prawnego (zamiennie nazywanego tu pewnym statusem prawnym), a drugiej grupy – niepewnego statusu prawnego.

Struktura możliwości może się zmieniać – poszerzać lub kurczyć (Merton 1996) – zarówno w sensie obiektywnym, w wyniku zmiany prawa, jak i w sensie subiektywnym, gdy imigranci nabywają coraz pełniejszą wiedzę na temat tego, co dana struktura możliwości im oferuje i jak z tej oferty mogą skorzystać. Struktura ta stanowi niewątpliwie ważny punkt odniesienia, ale duże znaczenie mają też inne czynniki, jak na przykład sieci społeczne czy określone charakterystyki imigranta, w tym posiadany przez niego kapitał ludzki, społeczny i kulturowy.

Choć struktura możliwości oznacza dla imigrantów określony kontekst formalno-prawny, w jakim mogą czy muszą się poruszać, to jednak nie determinuje ona całkowicie działań jednostek. Analizując indywidualne decyzje imigrantów, warto zwrócić uwagę na tzw. podmiotowe sprawstwo (agency), które oznacza zdolność podejmowania – w zależności od indywidualnej sytuacji – decyzji, które pozwalają na osiągnięcie jednostkowych celów (Bakewell 2010). Poniższej analizie towarzyszy więc założenie, że imigranci, jako jednostki, są co prawda zależni od określonych struktur możliwości, ale ich działania nie wynikają jedynie z biernej postawy względem dostępnych lub niedostępnych możliwości, ale też – a nawet przede wszystkim – są rezultatem ich decyzji, opartych na spostrzeżeniach w odniesieniu do struktur możliwości, z jednej strony, i możliwych do podjęcia działań, z drugiej strony (por. Grabowska-Lusińska 2012). Zachowania jednostek są więc również efektem przeprowadzonego bilansu kosztów i korzyści, różnych celów i strategii życiowych imigrantów.

Status prawny imigranta jest stosunkowo zmienny. „Awans prawny”, czyli osiągnięcie wyższego szczebla w hierarchii statusów prawnych, może zależeć od działań podejmowanych przez samego imigranta (na przykład małżeństwo z obywatelem Polski), ale też od działań państwa (na przykład umożliwienie zalegalizowania pobytu w ramach programu regularyzacyjnego)⁴. Zdarza się, że to zmiany geopolityczne, jak na przykład wstąpienie Polski do Unii Europejskiej⁵, powodują, że niemal z dnia na dzień zmienia się status prawny imigrantów, nawet jeśli nie podejmują oni żadnych działań w tym kierunku. Choć zmiany statusu prawnego cudzoziemca wynikają z przepisów prawa, co zdawałoby się oznaczać pewną „sztywność” statusu, to w rzeczywistości jest możliwe, że status zmienia się dość radykalnie w stosunkowo krótkim czasie. Przykładowo, legalny pobyt cudzoziemca w ciągu jednego dnia może zmienić się w nielegalny, gdy traci ważność jego dokument pobytowy, a cudzoziemiec mimo to decyduje się pozostać w kraju imigracji.

Zakres praw posiadanych przez imigranta wynikający ze statusu prawnego oraz pewność pobytu gwarantowana przez wyższe w hierarchii statusy prawne mają znaczenie dla poczucia bezpieczeństwa imigranta. Według Katarzyny Szymańskiej-Zybertowicz (2011a, b) znaczenie tego ostatniego – nazywanego przez nią za Anthony Giddensem „bezpieczeństwem ontologicznym” – w polskiej literaturze migracyjnej dotychczas było ignorowane. Tymczasem bezpieczeństwo i stabilizacja to w świetle koncepcji Ager i Strang (2008) kluczowe – oprócz znajomości języka i kultury państwa przyjmującego – czynniki ułatwiające proces integracji imigrantów.

Potrzebę szerszego uwzględniania kwestii poczucia bezpieczeństwa i stabilności przy badaniu integracji czy adaptacji imigrantów postuluje również Aleksandra Grzymała-Kazłowska (2013), która proponuje określenie dających oparcie i poczucie bezpieczeństwa statusów prawnych mianem „kotwic prawno-instytutcjonalnych”. Założenie, że bezpieczeństwo i stabilizacja pobytu związane z posiadaniem określonych statusów prawnych jest istotne z punktu widzenia adaptacji ekonomiczno-zawodowej, było podstawą dla zaproponowanego wcześniej podziału na niepewne i bezpieczne statusy prawne (por. Goldring, Landolt 2012).

Sytuacja prawna imigrantów z Ukrainy i Wietnamu

Sytuacja prawna imigrantów – a w szczególności dostęp do zasobów publicznych oraz pewność i stabilność pobytu – zależy przede wszystkim od rodzaju posiadanych przez imigrantów dokumentów pobytowych. Wpływ na tę sytuację może mieć także, na przykład, kraj obywatelstwa (obywatele niektórych państw mogą być pod niektórymi względami uprzywilejowani) czy posiadanie polskiego pochodzenia. Zazwyczaj, podobnie jak w innych krajach europejskich, zakres uprawnień imigrantów w Polsce rośnie wraz z długością pobytu i uzależnionym od niej osiąganiem wyższych statusów prawnych (por. Gross 2005).

Wydaje się, że wyróżnione w poprzedniej części artykułu pewne i niepewne statusy prawne można umieścić na pionowej osi, której początek stanowiłaby sytuacja, w której cudzoziemiec przebywający w Polsce nie ma żadnych dokumentów uprawniających do pobytu, a więc posiada najbardziej niepewny status prawny, a koniec – sytuacja, gdy imigrant posiada już obywatelstwo polskie, czyli najbardziej pewny status prawny. Wraz ze zbliżaniem się do końca osi, zwiększa się zakres praw imigranta, a także pewność i stabilność jego pobytu. Co szczególnie istotne, zwiększają się uprawnienia imigranta w zakresie dostępu do rynku pracy (por. Rys. 1).

Rozpoczynający naszą analityczną oś niepewny status prawny przede wszystkim dotyczy cudzoziemców przebywających w Polsce całkowicie nielegalnie. Poziom przysługujących im praw można określić jako niemal zerowy, choć nie znaczy to, że zupełnie są oni praw pozbawieni. Wprawdzie nie mają prawa do pracy w Polsce, ale przysługuje im prawo pracownicze w postaci możliwości dochodzenia zwrotu przez pracodawcę niewypłaconych wynagrodzeń⁶. Mogą też skierować sprawę do sądu albo skargę do Rzecznika Praw Obywatelskich. Chociaż nie mogą być ubezpieczeni w Narodowym Funduszu Zdrowia i korzystać z publicznego systemu ochrony zdrowia, w sytuacji zagrożenia życia mogą liczyć na pomoc medyczną, której koszty jednak najczęściej muszą pokrywać samodzielnie (Maśliński 2011). Ich dzieci, jeśli przebywają w Polsce, mają prawo do bezpłatnej nauki w szkołach publicznych (do poziomu szkoły średniej). Co oczywiste, przysługują im ponadto gwarancje wynikające z ochrony praw podstawowych, jak na przykład poszanowanie życia rodzinnego, ale w praktyce korzystanie z tych praw może okazać się trudne. Nieudokumen-towanym imigrantom nie przysługuje prawo do połączenia z rodziną.

Cudzoziemcy przebywają w Polsce nielegalnie albo w związku z nielegalnym wjazdem do Polski, albo z powodu pozostania w Polsce po utracie ważności ich dokumentu pobytowego, albo ze względu na wykorzystywanie zezwolenia na pobyt w innym celu niż zadeklarowali. Stale muszą oni liczyć się z tym, że mogą być zatrzymani, umieszczeni w ośrodku strzeżonym dla cudzoziemców i odesłani do krajów pochodzenia. Co więcej, w razie wydalenia grozi im wpis do wykazu cudzoziemców niepożądanych na terytorium RP oraz do Systemu Informacyjnego Schengen (SIS) w celu odmowy wjazdu, co skutkuje zakazem wjazdu do Polski nawet do pięciu lat.

Rys. 1. Awans prawny imigrantów a uprawnienia oraz bezpieczeństwo i stabilizacja pobytu

Źródło: opracowanie własne.

Mianem względnie niepewnego statusu prawnego można określić status prawny cudzoziemców, którzy co prawda przebywają w Polsce legalnie, ale tylko na podstawie wiz (wydawanych w różnych celach, także wiz nie dających prawa do pracy, jak na przykład w wypadku wiz turystycznych) albo zezwoleń na zamieszkanie na czas oznaczony, z którymi nie łączy się prawo nieograniczonego dostępu do polskiego rynku pracy. Cudzoziemcom z prawem czasowego pobytu w Polsce trudno jest podejmować długoterminowe zobowiązania (na przykład stałą pracę), gdyż ich uprawnienie w zakresie pobytu jest jedynie krótkookresowe i obwarowane różnymi wymogami. Aby móc legalnie pracować w Polsce, muszą posiadać zezwolenie na pracę, które jest wydawane, gdy na dane miejsce pracy nie ma chętnego polskiego bezrobotnego. W wyjątkowych, określonych prawem sytuacjach, mogą być zwolnieni z obowiązku posiadania zezwolenia na pracę – na przykład Ukraińcy w wypadku pracy w oparciu o oświadczenie pracodawcy o zamiarze zatrudnienia cudzoziemca przez maksymalnie sześć miesięcy w ciągu dwunastu miesięcy – lub uzyskiwać je automatycznie (bez wcześniejszego testu rynku pracy, jak na przykład w wypadku zatrudnienia w zawodzie znajdującym się na liście zawodów deficytowych w danym województwie). Działalność gospodarczą mogą podejmować tylko w określonych formach spółek, z reguły wymagających stosunkowo wysokiego kapitału początkowego. Nie mają prawa do świadczeń z tytułu bezrobocia⁷ czy pomocy społecznej. W razie utraty pracy ich zezwolenie na pobyt w Polsce traci ważność, co oznacza konieczność wyjazdu z Polski⁸. Zezwolenie na pracę nie dotyczy bowiem całego rynku pracy czy całej branży, ale zatrudnienia u konkretnego pracodawcy. Imigranci legalnie pracujący w Polsce są obowiązkowo ubezpieczani w Narodowym Funduszu Zdrowia, dzięki czemu mogą bezpłatnie korzystać z publicznego systemu ochrony zdrowia. Prawo do połączenia z rodziną przysługuje tylko cudzoziemcom z zezwoleniem na zamieszkanie na czas oznaczony, którzy przebywają w Polsce na podstawie tego typu zezwolenia co najmniej dwa lata, a bezpośrednio przed złożeniem wniosku o udzielenie zezwolenia na pobyt dla członka rodziny przebywali na podstawie zezwolenia wydanego na okres pobytu nie krótszy niż rok.

Wiza uprawnia do pobytu maksymalnie trzymiesięcznego w wypadku wizy Schengen lub maksymalnie rocznego w wypadku wizy krajowej. Z kolei zezwolenie na zamieszkanie na czas oznaczony może być wydane co najwyżej na dwa lata⁹. Oba typy dokumentów pobytowych mogą zostać odnowione, ale tylko po spełnieniu szeregu określonych prawem warunków. Prawo pobytu jest uzależnione od dostatecznie dobrej sytuacji finansowej, z której wynika gwarancja, że cudzoziemiec i jego rodzina nie będą korzystać z pomocy społecznej.

Względnie pewny status prawny mają cudzoziemcy, którzy wprawdzie przebywają w Polsce na podstawie zezwolenia na zamieszkanie na czas oznaczony, ale znajdują się w o wiele korzystniejszej sytuacji niż inni cudzoziemcy z prawem czasowego pobytu. Chodzi przede wszystkim o małżonków obywateli polskich oraz studentów i absolwentów studiów dziennych. Mają oni prawo do pracy oraz prowadzenia działalności gospodarczej na takich samych zasadach jak obywatele polscy, a małżonkowie dodatkowo – prawo do świadczeń z tytułu bezrobocia. Do imigrantów o względnie pewnym statusie prawnym można zaliczyć także cudzoziemców przebywających w Polsce legalnie i nieprzerwanie od co najmniej trzech lat, którzy co prawda posiadają tylko zezwolenie na pobyt czasowy i muszą ubiegać się o zezwolenie na pracę, ale jest im ono wydawane automatycznie, tj. bez przeprowadzania testu rynku pracy.

Pewny, inaczej bezpieczny, status prawny dotyczy imigrantów posiadających zezwolenie na pobyt stały (zezwolenie na osiedlenie się lub zezwolenie na pobyt rezydenta długoterminowego Wspólnot Europejskich) lub cudzoziemców naturalizowanych. Największe bezpieczeństwo, czyli najszerszy zakres uprawnień i możliwość bezterminowego stałego pobytu, bez konieczności ubiegania się ponownie o jakiekolwiek zezwolenia, mają imigranci naturalizowani. Przysługują im identyczne prawa jak rdzennym obywatelom polskim. Nieco tylko mniej uprawnień mają cudzoziemcy z prawem stałego pobytu: brakuje im przede wszystkim prawa do głosowania w wyborach, jeżdżenia bez wiz do krajów, gdzie z obowiązku wizowego zwolnieni są obywatele polscy, czy dostępu do zawodów zastrzeżonych wyłącznie dla obywateli polskich. Imigranci o pewnym statusie prawnym mogą sprowadzać do Polski członków najbliższej rodziny.

Warunkiem uzyskania zezwolenia na pobyt stały jest, między innymi, co najmniej pięcioletni legalny i nieprzerwany pobyt w Polsce, a także posiadanie stabilnego i regularnego źródła dochodów na utrzymanie siebie i rodziny. Karta pobytu w związku z otrzymaniem tego typu zezwolenia jest wydawana aż na 10 lat, a po tym okresie podlega wymianie. Wtedy już nie trzeba spełniać warunków związanych ze statusem ekonomicznym. Jeśli chodzi o długość pobytu wymaganą do uzyskania obywatelstwa polskiego, to w ramach procedury uznania za obywatela polskiego potrzebny jest co najmniej trzyletni (w wypadku uprzywilejowanych kategorii cudzoziemców – dwuletni) nieprzerwany pobyt na podstawie zezwolenia na pobyt stały, a w wypadku procedury nadania obywatelstwa przez Prezydenta RP nie jest to sprecyzowane¹⁰.

Pewny status prawny oznacza nie tylko wiele uprawnień, ale wydaje się także wpływać na poczucie stabilizacji i umożliwiać zakorzenienie się w Polsce. Cudzoziemiec z zezwoleniem na pobyt stały nie może – w świetle obecnie obowiązującego prawa – być wydalony z Polski z powodów ekonomicznych, ale z uwagi na względy bezpieczeństwa i porządku publicznego jest to możliwe. Pełne bezpieczeństwo pobytu daje tylko obywatelstwo polskie, które całkowicie chroni imigranta przed wydaleniem.

Jak widać z powyższego, sytuacja prawna imigrantów widziana jako pionowa oś, na której imigrant przesuwa się w zależności od posiadanych dokumentów pobytowych, zmienia się w kierunku większej stabilizacji i bezpieczeństwa najczęściej wraz z wydłużaniem się czasu pobytu imigranta i okresu ważności jego dokumentów pobytowych. Zmiany statusu prawnego nie przebiegają wyłącznie jednokierunkowo. Możemy mieć do czynienia z uzyskiwaniem coraz bardziej bezpiecznych statusów prawnych, jak i ich utratą. Imigranci mogą przez długi czas znajdować się w danej sytuacji prawnej, która niekoniecznie wiąże się z posiadaniem bezpiecznego statusu prawnego, ale oznacza swoistą stabilizację prawną, rozumianą jako brak zmian. Każda z tych sytuacji prawnych może mieć wpływ na to, jak imigranci radzą sobie w polskiej gospodarce, czy i jak zmiany w zakresie ich statusu prawnego – będące bądź awansem prawnym, bądź degradacją prawną – mogą powodować zmiany w ich statusie ekonomiczno-zawodowym.

Ścieżki legalizacji pobytu imigrantów z Ukrainy i Wietnamu

Warto wskazać, co zostało uczynione poniżej, jak w praktyce imigranci wietnamscy i ukraińscy wykorzystywali (a także naruszali) przepisy prawne w celu uregulowania pobytu i pracy w Polsce oraz osiągania kolejnych szczebli w hierarchii statusów prawnych. Jest to bowiem odpowiedź na pytanie, jak badani imigranci korzystali z zastanej przez nich struktury możliwości i radzili sobie z wynikającymi z niej ograniczeniami. Należy zaznaczyć, że nie wszyscy cudzoziemcy są w stanie, ze względu na bariery prawne,  lub chcą, z uwagi na swoje strategie życiowe, przejść całą ścieżkę prowadzącą od niepewnego do bezpiecznego statusu prawnego. Na przykład, dla niektórych pewny i stabilny pobyt w Polsce jest mniej ważny niż kwestie finansowe (por. Duszczyk 2012).

Szczególnie trudne jest przejście od nielegalnego do legalnego statusu pobytu, gdyż do takiego awansu prawnego może dojść jedynie w ramach abolicji nieregularnie organizowanych przez państwo, w wyniku małżeństwa z obywatelem polskim, uzyskania zgody na pobyt tolerowany lub na podstawie uznaniowych, stosunkowo rzadko wydawanych, decyzji urzędników o przyznaniu prawa do pobytu czasowego na przykład ze względu na dobro dzieci wychowywanych w Polsce. Również utrzymanie względnie niepewnego statusu prawnego, jakim jest zezwolenie na pobyt czasowy, a następnie zdobycie pewnego statusu prawnego w postaci zezwolenia na pobyt stały, wymaga spełnienia relatywnie wysokiego kryterium dochodowego (po odjęciu kosztów zamieszkania cudzoziemcowi powinno zostać tyle pieniędzy na członka rodziny, by nie był uprawniony do korzystania z pomocy społecznej), posiadania tytułu prawnego do zajmowanego mieszkania oraz ubezpieczenia zdrowotnego. Do naturalizacji dodatkowo potrzebna jest podstawowa znajomość języka polskiego, która musi być poświadczona certyfikatem językowym wydawanym przez Państwową Komisję Poświadczania Znajomości Języka Polskiego Jako Obcego lub świadectwem ukończenia polskiej szkoły lub szkoły za granicą z wykładowym językiem polskim. W polskim prawie wydaje się zatem dominować podejście, w którym awans prawny jest traktowany bardziej jako nagroda za integrację niż jako środek mający na celu wsparcie procesu integracji (por. Groenendijk 2004). Cała droga imigranta od przyjazdu do Polski do naturalizacji w typowej sytuacji – według obecnie obowiązujących przepisów – trwa co najmniej osiem bądź dziewięć lat, choć wyjątkowo może być krótsza w wypadku uprzywilejowanych kategorii imigrantów, takich jak na przykład małżonkowie obywateli polskich czy osoby pochodzenia polskiego.

Badani obywatele Ukrainy – w przeciwieństwie do obywateli Wietnamu – mieli wiele prawnych możliwości legalnego dostania się do Polski, z czego zazwyczaj korzystali. Stąd, ich niepewny status prawny w postaci nielegalnego pobytu najczęściej nie był następstwem nielegalnego wjazdu do Polski, ale pozostania w Polsce mimo upływu ważności dokumentów pobytowych bądź naruszenia warunków pobytu na podstawie posiadanych dokumentów. Ukraińcy z prawem pobytu w Polsce nieformalnie angażujący się w pracę są w lepszej sytuacji niż Wietnamczycy, którzy nielegalnie przyjechali do Polski. Mając prawo pobytu mogą zwykle bez obaw przekraczać granicę w określonych w dokumentach pobytowych terminach. Sytuację Ukraińców posiadających dokument pobytowy, ale pracujących bez umowy, można określić jako quasi-legalną¹¹. Ich legalność pobytu w każdym momencie może być podważona, jeśli w efekcie działań kontrolnych wyjdzie na jaw nielegalnie wykonywana przez nich praca.

Aż do 1 października 2003 roku obywatele Ukrainy mieli prawo przyjeżdżać do Polski w ramach ruchu bezwizowego. Po tej dacie wprawdzie potrzebowali już wiz, ale przez dłuższy czas otrzymywali je bezpłatnie i stosunkowo łatwo. Były to w większości wizy turystyczne albo związane z odwiedzinami, a więc nie uprawniały do wykonywania pracy na terytorium RP. Na ich podstawie można było przebywać maksymalnie 90 dni, a powrót mógł nastąpić po trzymiesięcznej przerwie. Ukraińcy często wykorzystywali pobyt na podstawie tego rodzaju wiz do podejmowania pracy w nieformalnej gospodarce. Przed upływem okresu ich ważności wracali na Ukrainę, gdzie wyrabiali sobie bezpłatnie kolejne wizy i wracali do Polski, ponownie angażując się w pracę mimo braku posiadania uprawnień do tego.

Sytuacja zmieniła się po wejściu Polski do obszaru Schengen 21 grudnia 2007 roku – odtąd trudniejsze stało się, przynajmniej z formalnego punktu widzenia, zdobycie przez Ukraińców wizy uprawniającej do wjazdu do Polski. Wizy turystyczne stały się tzw. wizami Schengen, uprawniającymi do podróżowania po całej Unii Europejskiej, ale w związku z tym podlegającymi bardziej uciążliwej procedurze biurokratycznej. By otrzymać wizę, trzeba było przedłożyć więcej dokumentów, a ponadto – wnieść opłatę w wysokości 35 euro (wcześniej wizy turystyczne były bezpłatne). Zmiany oznaczały obowiązek ponoszenia opłat nie tylko za wydanie wizy Schengen, ale także wizy krajowej. W tej sytuacji imigranci z Ukrainy woleli starać się o wizę w celu wykonywania pracy, która jest tzw. wizą krajową, a więc dającą prawo do pobytu tylko w Polsce, ale za to łatwiejszą do uzyskania (kosztowała więcej niż wiza turystyczna – 75 euro, dopiero w 2012 roku zniesiono opłaty za ten rodzaj wiz).

W świetle wywiadów, na pozostawanie w Polsce po upływie okresu ważności wiz często decydowały się kobiety pracujące w sektorze usług dla gospodarstw domowych, gdyż charakter ich pracy – zwłaszcza gdy nie było to sprzątanie, ale opieka nad osobą chorą, starszą lub dzieckiem – wymagał ciągłego pobytu w Polsce i trudniej akceptowalna była rotacja pracowników (por. Bojar, Gąsior-Niemiec, Bieniecki, Pawlak 2005; Kindler 2011; Duszczyk 2012). Dodatkowo, po wprowadzeniu opłat za wizy, wyjazdy do kraju pochodzenia nie dla wszystkich były opłacalne. Jeśli imigranci nie mieli pewności, że uda im się szybko zdobyć kolejną wizę i wjechać ponownie do Polski, nie chcieli ryzykować wyjazdu na Ukrainę, gdzie nie mieli szansy na uzyskanie satysfakcjonującego ich dochodu, i czasem decydowali się pozostać w Polsce ze względów ekonomicznych, mniej lub bardziej świadomie zaniedbując swoją sytuację prawną: Jak Polska weszła w Schengen, to było tak niestabilnie. Ta granica była zamknięta, nie było takiego ruchu i każdy kurczowo się trzymał tego, co miał. My jak przyjeżdżaliśmy, to wiedzieliśmy – albo ja wyjeżdżam do domu i nie wiadomo, co będzie ze mną, albo zostaję i mam dobrą pracę (FR/U/1/K).

Rzeczywiście w 2008 roku liczba przyjazdów zza wschodniej granicy wyraźnie się zmniejszyła – do 3 mln 320 tys. (Fihel red. 2011), ale już w 2012 roku stała się ona równie wysoka jak liczby odnotowywane tuż przed wejściem Polski do Schengen – 6 mln 740 tys. Ukraińcy poradzili sobie z trudnościami z uzyskiwaniem wiz turystycznych, przestawiając się na korzystanie z nowych możliwości prawnych wynikających z wejścia w życie 1 lipca 2009 roku polsko-ukraińskiej umowy o małym ruchu granicznym, a także wprowadzenia uproszczonego systemu krótkookresowego zatrudnienia cudzoziemców ze Wschodu we wszystkich branżach gospodarki na podstawie oświadczeń pracodawców. W świetle przepisów regulujących system oświadczeń do uzyskania wizy w celu wykonywania pracy potrzebne jest jedynie oświadczenie pracodawcy o zamiarze zatrudnienia cudzoziemca zarejestrowane w odpowiednim powiatowym urzędzie pracy. Z wywiadów wynika, że – na zauważalną skalę – pojawił się proceder handlu oświadczeniami polskich pracodawców na Ukrainie. Ukraińcy przyjeżdżali legalnie do Polski na podstawie wiz wydanych w oparciu o oświadczenia, ale podejmowali nielegalnie pracę, nierzadko u innego pracodawcy niż ten, który wystawił oświadczenie, lub korzystając z braku kontroli granicznych wewnątrz UE przedostawali się do pracy na Zachód (por. Duszczyk, Lesińska, Stefańska, Szczepański, Szulecka 2010). Warto zauważyć, że wiza taka daje prawo do pobytu w Polsce do pół roku, podczas gdy okres ważności wizy turystycznej to maksymalnie trzy miesiące.

Wśród Wietnamczyków sytuacja wyglądała inaczej. Z wywiadów wynika, że najczęściej przybywali oni do Polski od razu nielegalnie, przez tzw. zieloną granicę – często przez Rosję i Ukrainę lub Republikę Czeską. Bywało – i to jest jedyne podobieństwo do strategii wjazdu wśród Ukraińców – że przyjeżdżali na przykład na podstawie wizy turystycznej czy w celu odwiedzin rodziny lub znajomych, a po wygaśnięciu jej ważności pozostawali nielegalnie: Przyjechałam do Polski w odwiedziny do znajomych. Pracowałam na stadionie, pomagałam im. Prosili mnie o pomoc przed świętami. Zostałam pomagać, a wiza wygasła (PM/W/23/K). Niemniej, warto w tym miejscu zaznaczyć, że Wietnamczykom trudno było uzyskać wizy wjazdowe do Polski (por. Departament Polityki Migracyjnej MSWiA 2007). Zdarzało się również, że przedłużali oni nielegalnie pobyt po uzyskaniu odmowy przedłużenia zezwolenia na zamieszkanie na czas oznaczony. W społeczności wietnamskiej dość powszechne było przekonanie o tym, że Polacy nie są przychylni do przyznawania prawa pobytu Wietnamczykom (PM/W/9/M).

Jak wynika z wywiadów, nielegalne przekraczanie granicy przez Wietnamczyków odbywało się zarówno w ramach przemytu – imigrant płacił za usługę pośrednictwa w nielegalnym przekroczeniu granicy, jak i przerzutu do pracy przymusowej – zwerbowany imigrant zmuszany był do zapłaty za zorganizowanie nielegalnej podróży przez granicę i nierzadko do pracy w warunkach wyzysku, w celu odpracowania długu (Głąbicka, Halik, Sawicka 1999; Szulecka 2012; Dąbrowski red. 2012). Respondenci niechętnie poruszali temat przerzutu, co nie dziwi, gdyż jest to nie tylko działanie niezgodne z prawem, a więc potencjalnie wywołujące negatywne konsekwencje w postaci wydalenia czy detencji w sytuacji braku potwierdzonej tożsamości, ale stanowi też trudne życiowe doświadczenie.

Jak twierdzili i respondenci ukraińscy, i wietnamscy, w oparciu o polskie prawo bardzo trudno było zalegalizować pobyt w Polsce, i tym samym zyskać uprawnienia do pracy, jeśli przebywało się nielegalnie. Jeden z imigrantów, niemający ważnych dokumentów pobytowych, powiedział: Rodzice mojego znajomego mieli firmę i zaproponowali, żebym pracował u nich. Chcieli mi wyrobić papiery, ale nie mogli, bo okazało się to niemożliwe (PM/W/22/M). W Polsce bowiem nie ma możliwości wydania cudzoziemcowi zezwolenia na pracę, jeśli przebywa tu nielegalnie. Co więcej, pracodawcy nierzadko nie byli gotowi na dołożenie starań, by umożliwić awans prawny zatrudnianym przez nich cudzoziemcom, nawet gdy uzyskiwali oni taką szansę na przykład w ramach abolicji.

Ścieżką prowadzącą do uzyskania prawa do pobytu i pracy w Polsce mogło być małżeństwo z obywatelem polskim, umożliwiające otrzymanie specjalnego typu zezwolenia na pobyt czasowy, dającego prawo do podejmowania pracy i działalności gospodarczej na takich samych zasadach jak obywatele polscy. Oznaczało to duży awans prawny, bo przejście od razu z niepewnego do względnie pewnego statusu prawnego. Zwykle to kobiety pochodzące z Ukrainy poślubiały Polaków, podczas gdy u Wietnamczyków to mężczyźni częściej decydowali się na związki małżeńskie z Polkami (Górny, Kępińska 2005; Kępińska 2007). Zdarzało się, że małżeństwo było zawierane tylko „dla papierów”, i to zarówno przez imigrantów ukraińskich, jaki wietnamskich.

Zalegalizowanie pobytu Ukraińców i Wietnamczyków było możliwe także w ramach akcji regularyzacyjnych z roku 2003, 2007/2008 i 2012. W pierwszych dwóch zezwolenie na pobyt uzyskało, odpowiednio, 1 047 i 901 obywateli Wietnamu oraz 68 i 36 obywateli Ukrainy (por. Szymańska-Matusiewicz 2012). W ostatniej abolicji wzięło udział znacznie więcej Ukraińców, co mogło mieć związek między innymi z tym, że po wejściu Polski do obszaru Schengen część Ukraińców nielegalnie przedłużyła swój pobyt w Polsce, spełniając tym samym warunek nieprzerwanego pobytu od dnia poprzedzającego wejście Polski do obszaru Schengen. Wymóg ten był trudniejszy do spełnienia w latach wcześniejszych, gdy wnioskujący musieli wykazać odpowiednio co najmniej siedmio i dziesięcioletni pobyt w Polsce¹². Podczas ostatniej abolicji decyzje pozytywne w sprawie udzielenia zezwolenia na zamieszkanie na czas oznaczony otrzymało (do dnia 1 lipca 2013 roku) 1 584 Ukraińców i 1 556 Wietnamczyków. Legalizacja pobytu w ramach akcji regularyzacyjnej z 2012 roku umożliwiała znaczący awans prawny – cudzoziemcy zyskiwali zezwolenie na pobyt czasowy, uprawniające ich dodatkowo do pracy bez zezwolenia na podstawie umowy o pracę (nie dotyczyło to umów cywilno-prawnych). Dawało im to lepszą pozycję prawną niż cudzoziemcom z prawem czasowego pobytu od początku legalnie przebywającym w Polsce, którzy objęci byli wymogiem posiadania zezwolenia na pracę w wypadku każdego rodzaju umowy.

Jeśli chodzi o cudzoziemców zgodnie z prawem wjeżdżających do Polski, to dalsza legalizacja ich pobytu w Polsce następowała najczęściej w związku z uzyskaniem zezwolenia na pracę lub otworzeniem firmy w Polsce – ta druga opcja była szczególnie często wykorzystywana przez Wietnamczyków, zwłaszcza w przeszłości, gdy było to dla obcokrajowców łatwiejsze. Wśród Ukraińców, ale zapewne i wśród Wietnamczyków (choć raczej na mniejszą skalę) zdarzało się, że podejmowali studia w szkołach prywatnych tylko po to, by mieszkać legalnie w Polsce, ale nielegalnie podejmować pracę (por. Kloc-Nowak 2007). Zezwolenie na pobyt w związku z odbywaniem studiów łatwiej było zdobyć niż  zezwolenie na pracę, a co więcej, wydawane ono było na dłuższy okres niż wiza turystyczna. Ukraińcom pozwalało to unikać częstych podróży na Ukrainę i trudów związanych z załatwianiem formalności wizowych. Zdarzały się też sytuacje, gdy obywatele Ukrainy korumpowali urzędników, by uzyskać kolejne wizy bez wymaganej prawem trzymiesięcznej przerwy pomiędzy nimi (Kloc-Nowak 2007).

Ci cudzoziemcy, których celem było dłuższe pozostanie w Polsce, starali się o pewny status pobytu, a więc o zezwolenie na pobyt stały lub – zazwyczaj w sytuacji, gdy powzięli już definitywny zamiar pozostania w Polsce na stałe (bądź o dalszej migracji za granicę) – obywatelstwo polskie. Choć uzyskanie bezpiecznego statusu prawnego mogło się jeszcze wiązać z biurokratycznymi problemami, czasem niejasnymi zasadami wydawania zezwoleń, i nie oznaczało końca wszystkich problemów formalno-prawnych, to jednak dawało cudzoziemcom ważne dla adaptacji ekonomicznej poczucie stabilizacji i gwarancję stałości pobytu bez obawy o wydalenie, na przykład w razie niepowodzenia na rynku pracy. Z uwagi na to, że plany pozostania w Polsce często wynikały z sytuacji rodzinnej imigrantów (rodzina sprowadzona do Polski lub założona w Polsce), to częstą motywacją do starania się o bezpieczny status prawny była właśnie rodzina i chęć zapewnienia stabilizacji oraz lepszych perspektyw ekonomicznych nie tylko sobie, ale też bliskim.

Status prawny a proces adaptacji ekonomicznej w praktyce

Z przedstawionej powyżej analizy sytuacji imigrantów na polskim rynku pracy w świetle przepisów prawnych wynika, że uzyskiwane kolejno statusy prawne – od niepewnego do bezpiecznego – powinny sukcesywnie przyczyniać się do poprawy tej sytuacji. Wraz z osiąganiem coraz wyższych szczebli w hierarchii statusów prawnych zwiększa się bowiem dostęp imigrantów do polskiego rynku pracy, a także rośnie zakres ich uprawnień w innych sferach powiązanych z pracą. Na przykład, wraz z osiągnięciem bezpiecznego statusu prawnego utrata pracy przez imigranta przestaje być równoznaczna z koniecznością wyjazdu z Polski, a co więcej, daje mu – przy założeniu, że przepracował określoną liczbę miesięcy – prawo do zasiłku dla bezrobotnych. W razie utraty pracy imigrant o bezpiecznym statusie prawnym może poszukiwać pracy, bez ryzyka bycia wydalonym, jeśli jej nie znajdzie, a nawet korzystać ze świadczeń z pomocy społecznej. Czy subiektywne postrzeganie przez imigrantów korzyści i zagrożeń dla sytuacji na rynku pracy wynikających z posiadania poszczególnych statusów prawnych pokrywa się z przytoczonymi wyżej wnioskami z analizy kontekstu prawnego? Czy w praktyce sytuacja imigrantów na rynku pracy – w zakresie aktywności zawodowej, rodzaju podejmowanej pracy, mobilności zawodowej (poziomej i pionowej) – rzeczywiście poprawia się wraz z awansem prawnym? Czy konkluzje w tym zakresie są jednakowe w odniesieniu do imigrantów z Wietnamu i Ukrainy? Poszukiwanie odpowiedzi na te pytania w świetle wyników badań empirycznych jest celem dalszej części artykułu.

Awans prawny z perspektywy imigrantów

Na decyzje imigrantów o staraniu się o poszczególne, coraz bezpieczniejsze, statusy prawne – które, jak zakładamy, mogą oddziaływać na proces adaptacji ekonomicznej imigrantów – ma wpływ ich subiektywna ocena roli awansu prawnego między innymi w życiu zawodowym. Ocena ta – czasem słusznie, czasem niesłusznie – nie musi pokrywać się z wnioskami z analizy przepisów prawnych.

Najmniej pewny status prawny przez większość imigrantów znajdujących się w tej sytuacji był postrzegany negatywnie – jako niekorzystnie wpływający na ich codzienne funkcjonowanie, nawet jeśli ich sytuacja ekonomiczna z pozoru wydawała się względnie ustabilizowana. Imigranci mieli różne strategie radzenia sobie z niedogodnościami wynikającymi z niepewnego statusu prawnego. Zdarzało się, że tak organizowali swoje życie w Polsce, by pozostawać w ukryciu, nie zwracać na siebie uwagi: Dlatego szukałam takiej pracy, żeby była z zamieszkaniem. Bo tak, jak jestem na czarno, nielegalnie, bałam się, iść na mieszkanie razem z ludźmi. Chowam się przed ludźmi (FR/U/3/K). Choć zacytowana wypowiedź dotyczy Ukrainki świadczącej usługi dla gospodarstw domowych, strategia polegająca na ukrywaniu się dotyczyła głównie Wietnamczyków, głównie z uwagi na fakt, że są tzw. migrantami widocznymi. Ukraińcy często radzili sobie z trudnościami związanymi z niepewnym statusem prawnym poprzez, między innymi, zawieranie znajomości (na przykład z lekarzami, u których pracowali), które umożliwiały im rozwiązywanie bieżących problemów.

Dla Wietnamczyków, odróżniających się od Polaków pod względem wyglądu fizycznego, brak posiadania uregulowanego statusu pobytu oznaczał funkcjonowanie w poczuciu ciągłych obaw – przed zatrzymaniem przez policjantów lub funkcjonariuszy Straży Granicznej czy wydaleniem, a nawet przed kontrolerami biletów. Do tych obaw dochodziła konieczność wnoszenia nienależnych „opłat”, czyli łapówek, które miały gwarantować im brak konsekwencji prawnych związanych z nielegalnym pobytem czy pracą i względny spokój. Jeden z Wietnamczyków o najmniej pewnym statusie prawnym, korzystający z usług organizatorów przerzutu, o życiu w Polsce powiedział następująco: Najbardziej się boję policjantów. Za kilkadziesiąt złotych wypuszczają mnie. Nie siedziałem jeszcze w areszcie (PP/W/1/M); Policjanci są regularnie „upierdliwi” i złośliwi (…). Jak policja łapie Wietnamczyków, to na ogół ich wypuszcza. Ale to nie o to chodzi, żeby złapać i wypuścić, ale żeby dostać łapówkę… To jest takie żerowanie na czyjejś trudnej sytuacji życiowej (PM/W/7/K). Niedogodności związane z nieuregulowanym statusem prawnym, ciągłe obawy o bycie skontrolowanym, zatrzymanym czy wydalonym, utrudniały codzienne funkcjonowanie, w tym w sferze zawodowej. Jeśli duża część dochodów (o ile w ogóle były osiągane) musiała iść na wymuszone opłaty bądź specjalne środki bezpieczeństwa, jak na przykład taksówki w drodze do i z pracy (w środkach transportu publicznego zawsze istniało ryzyko bycia poddanym kontroli), to nieuregulowany status prawny okazywał się dużą barierą na drodze do adaptacji ekonomicznej i rzeczywiście przez imigrantów mógł być postrzegany jako mało bezpieczny.

Wydaje się, że w sferze zawodowej wielu Wietnamczyków nawet mając prawo pobytu w Polsce działałoby podobnie, tj. pracowałoby w podobnym charakterze, często w niszy etnicznej. Zatem, bezpieczny status prawny nie wpłynąłby zasadniczo na zmianę ich sytuacji zawodowej. W ich opinii jednak posiadanie dokumentów uprawniających do pobytu dawałoby im większy komfort życia, poczucie bezpieczeństwa i większą niezależność od pracodawców.

Inaczej jest w wypadku Ukraińców przebywających w Polsce nielegalnie. Fizyczne podobieństwo do Polaków sprawia, że Ukraińcy nie są tak często narażeni na mogące skutkować wydaleniem zatrzymania przez stróżów prawa. Badani ukraińscy imigranci o najbardziej niepewnym statusie prawnym niekiedy nie przywiązywali wielkiej wagi do posiadania formalnego prawa do pracy czy ochrony praw pracowniczych. Nastawieni na maksymalizację dochodów osiąganych w Polsce i wydawanych na Ukrainie, legalne zatrudnienie nierzadko postrzegali jako mniej atrakcyjne, mogące wiązać się z pomniejszeniem ich wynagrodzenia o składki na ubezpieczenie społeczne i podatki, z których i tak nie byliby w stanie – jak im się wydawało – nigdy skorzystać. Brak sformalizowanych stosunków pracy, a więc formalnie niepewny status prawny, był więc często w interesie nie tylko pracodawców, ale i samych ukraińskich pracowników, zwłaszcza w takich sektorach jak rolnictwo, budownictwo czy usługi na rzecz gospodarstw domowych. Niemniej, również imigrantom o niepewnym statusie prawnym zależało na legalizacji pobytu, bowiem tylko ona mogła im dać swobodę wyjazdów na Ukrainę z możliwością powrotu do Polski i kontynuowania prac podjętych w Polsce (potrzeba wyjazdów na Ukrainę najczęściej była motywowana względami rodzinnymi).

Jeśli chodzi o wizy i zezwolenia na pobyt czasowy, to zdarzało się, że cudzoziemcy, przede wszystkim z Ukrainy – nie tylko migranci cyrkulacyjni, nastawieni na częste podróże do kraju pochodzenia – nie widzieli specjalnej różnicy pomiędzy tymi dwoma rodzajami dokumentów pobytowych, mimo że to właśnie zezwolenie na pobyt czasowy ze względu na dłuższy okres ważności wydaje się być pewniejszym statusem prawnym. Imigranci bowiem postrzegali status prawny w kategoriach nie tylko możliwości, które daje, ale też łatwości jego odnowienia. Niektórym nie zależało na awansie prawnym, jeśli w ich przekonaniu nie szło za nim zwiększenie praw związanych z dostępem do rynku pracy. Dla przykładu, młody imigrant z Ukrainy, chcący założyć firmę, posiadający roczną wizę szkolną, która nie dawała mu prawa do pracy w Polsce, a tym bardziej do prowadzenia działalności gospodarczej, nie był zainteresowany zezwoleniem na pobyt czasowy. W jego opinii nie dość, że nie pomogłoby mu ono w realizacji planów ekonomicznych, to jeszcze wiązałoby się z formalnościami, które postrzegał jako uciążliwe: (...) to nie ma sensu, mi się to nie opłaca, [ponieważ trzeba] iść do urzędu, wniosek złożyć, przetrzepią ci skórę, nerwy, wszystko. Chodzenie tam jest tylko psuciem sobie nerwów (FR/U/4/M). Natomiast, zdobycie wizy znaczyło w jego przekonaniu jedynie tyle, że: Jedziesz do ambasady, płacisz 70-80 euro masz roczną wizę. Za te same pieniądze tylko bez nerwów. (...) W jeden dzień. A tam [przy zezwoleniach] chodzą ci, daj ubezpieczenie, daj to, a gdzie ty mieszkasz, dochody, zameldowanie, po 15 razy te same dokumenty (FR/U/4/M).

Zarówno badani Wietnamczycy, jak i Ukraińcy byli natomiast przeświadczeni o dużej wartości posiadania zezwolenia na pobyt stały ze względu na to, jak wiele praw im dawało: Jak dostajesz stały pobyt, to uprawnia cię to do wszystkiego oprócz głosowania i wyjazdów zagranicznych [bez wiz] (PM/U/3/K). To, jak wielką wagę imigranci przykładali do uzyskania prawa stałego pobytu – jeśli chcieli na dłuższy czas zatrzymać się w Polsce, co dotyczy zwłaszcza przybyszów z odległego Wietnamu – trafnie ilustruje wypowiedź jednego z Wietnamczyków: Każdy Wietnamczyk, który przebywa w Polsce (…), wręcz marzy o karcie stałego pobytu (PM/W/5/M). Uzyskanie zezwolenia na pobyt stały oznaczało dla imigrantów przede wszystkim koniec problemów związanych z koniecznością ciągłego załatwiania kart pobytu oraz zezwoleń na pracę, co było czasochłonne i dużo kosztowało. Objaśniał to jeden z badanych cudzoziemców: Zdobycie karty stałego pobytu bardzo pomogło, bo jak na początku pracowałem, to sam musiałem, nie wiem, składać podanie o pozwolenie na pracę albo o wizy. A to jest kilka miesięcy. Papiery idą strasznie. Kilka godzin czekania w kolejce. Potem dostałem zezwolenie na osiedlenie się. Wtedy już prawie czułem się jak Polak [śmiech]. Jest dużo lepiej. Nie muszę myśleć o papierach i składaniu ich w urzędach (PM/W/17/M). Posiadanie zezwolenia na pobyt stały wiązało się także z większym poczuciem stabilizacji i komfortem psychicznym. Oto jak jeden z respondentów opisywał zmianę swojej sytuacji po jego uzyskaniu: Zmieniło się psychicznie (…). Bo kiedy mamy tylko wizę i trzeba cały czas przedłużać, to głowa boli, tj. co trzy miesiące, sześć miesięcy, co rok jeszcze raz przedstawiać przed urzędem, że jesteśmy normalni. Głowa boli. A jak mamy kartę stałego pobytu, to normalnie wtedy (PM/W/20/M).

Co ciekawe, w wymiarze zawodowym uzyskanie obywatelstwa polskiego, które można uznać za najbardziej bezpieczny status prawny, nie było aż tak atrakcyjne z perspektywy badanych imigrantów. Większości – tak Ukraińcom, jak i Wietnamczykom – prawo stałego pobytu w zupełności wystarczało. Uzasadniali to tym, że, po pierwsze, posiadanie obywatelstwa polskiego nie dawało im wiele więcej praw niż te, które przysługiwały im z tytułu zezwolenia na pobyt stały: Ja już mam stały pobyt i to mi wystarcza (…). Bo to jest tak, że jak masz obywatelstwo, to masz prawa jak normalny Polak, a ja mam pobyt stały, to znaczy, że nie mam prawa głosu, ale mogę tu mieszkać i pracować (PM/W/15/K). Niewielu wiedziało o takich udogodnieniach ważnych z punktu widzenia integracji na rynku pracy, jak na przykład możliwość podjęcia pracy w zawodach zastrzeżonych tylko dla obywateli polskich. Po drugie, otrzymanie obywatelstwa polskiego nierzadko wiązało się z koniecznością zrzeknięcia się obywatelstwa kraju pochodzenia, czego, z jednej strony, cudzoziemcy nie chcieli robić z powodów sentymentalnych, a z drugiej – z obawy o brak możliwości łatwego powrotu do ojczyzny, w tym na rynek pracy, w sytuacji odniesienia w Polsce porażki. Po trzecie, przyjmując obywatelstwo polskie, a zrzekając się własnego, mogli stracić prawo do przyszłej emerytury, jeżeli długi okres życia zawodowego spędzili w kraju pochodzenia. Doświadczyła tego starsza imigrantka z Ukrainy: Nie potrzeba mnie było brać wasze obywatelstwo (…) Jak ja skończyła 50 lat, ja pojechała tam [na Ukrainę] i ja im pokazuję, że ja mam obywatelstwo polskie. A to oni powiedzieli ‘dziękujemy, niech tobie Polska płaci’. A Polska nie będzie płacić, bo ja tutaj [odpowiednio długo] nie pracowała (TC/U/12/K)¹³.

Warto też zdawać sobie sprawę z tego – co zauważyli respondenci – że samo posiadanie bezpiecznego statusu prawnego, a więc zezwolenia na pobyt stały lub obywatelstwa polskiego, nie oznaczało możliwości korzystania ze wszystkich przysługujących w Polsce praw, w tym z nieograniczonego dostępu do rynku pracy. Zwłaszcza w wypadku osób starszych, którym trudniej było przyswoić nowy język, znaczne utrudnienie w znalezieniu dobrej pracy, zgodnej z kwalifikacjami, mogła stanowić bariera językowa czy dyskryminacyjne praktyki po stronie pracodawców. Inny problem dotyczy uznawalności kwalifikacji. Uzyskanie kwalifikacji uznawanych w Polsce jest bardziej prawdopodobne, jeśli imigranci kształcą się w Polsce lub innych krajach Unii Europejskiej, a sprzyja temu niewątpliwie posiadanie możliwie najbardziej bezpiecznego statusu prawnego w postaci polskiego obywatelstwa.

Status prawny a aktywność zawodowa

Zarówno posiadacze niepewnego, jak i pewnego statusu prawnego – tak Wietnamczycy, jak i Ukraińcy – wykazywali się wyjątkowo wysoką aktywnością zawodową. Prawie każda badana osoba była aktywna w polskiej gospodarce. Obserwacja ta w dużej mierze znajduje potwierdzenie w wynikach innych badań (między innymi Grzymała-Kazłowska red. 2008; Górny et al. 2007; Bojar et al. 2005). Przykładowo, według rezultatów badania ilościowego przeprowadzonego w 2005 roku w województwie mazowieckim, w grupie badanych osiadłych Wietnamczyków nie było ani jednego bezrobotnego, podczas gdy wśród Ukraińców było 14 proc. bezrobotnych (Górny et al. 2007). Okresy bezczynności zarobkowej zdarzały się cudzoziemcom rzadko i wynikały bądź z ich wieku, bądź z aspiracji finansowych lub zawodowych. Bierność zawodowa mogła być związana z pozostawaniem na utrzymaniu innych osób, jak w wypadku studentów czy cudzoziemskich żon zajmujących się domem, co było kwestią wyboru. Imigrantki z Wietnamu, nawet jeśli były gospodyniami domowymi, to i tak często były aktywne zawodowo, bo pomagały swoim mężom w prowadzonej przez nich działalności gospodarczej. (por. Kindler, Szulecka 2010).

Warto podkreślić rolę imigrantów osiedleńczych i naturalizowanych w ułatwianiu aktywności zawodowej innych kategorii imigrantów. Na początkowym etapie pobytu w Polsce zarówno imigranci z Wietnamu (przeważnie), jak i imigranci z Ukrainy (dość często) korzystali ze wsparcia swoich rodaków w poszukiwaniu pracy. Sieci migracyjne wykorzystywali w szczególności cudzoziemcy, którzy ze względu na status prawny nie mieli prawa do wykonywania pracy w Polsce. Dotyczyło to zwłaszcza Wietnamczyków, którzy podejmowali działalność zarobkową zwykle w niszy etnicznej i często byli uzależnieni od pomocy imigrantów już zadomowionych w Polsce i posiadających bezpieczniejszy status prawny. Nierzadko pierwsze zajęcia zarobkowe, które podejmowali imigranci z Wietnamu o nielegalnym statusie pobytu, nie zależały od ich wyboru. Często zmuszeni byli wykonywać prace wskazane przez pracodawców, którzy mieli swój udział w ułatwieniu im nielegalnego wjazdu do Polski, skutkującego nieuregulowanym statusem pobytu (por. Głąbicka et al. 1999; Dąbrowski red. 2012; Szulecka 2012). Jak powiedział jeden z badanych Wietnamczyków, który dostał się do Polski z pomocą organizatorów przerzutu, gdyby nie spłacał długu zaciągniętego na podróż, nie mógłby opuścić Polski: Jeśli ja nie płacę, to rodzina ponosi konsekwencje (PP/W/1/M). Dodał, że wszyscy nowo przybyli Wietnamczycy, trafiający do Polski nielegalnie, są w podobnej sytuacji ekonomicznej: Jeśli ktoś jest wolny od długu, to wtedy coś zarabia. Z długiem musi sam się utrzymywać, musi coś jeść, nic nie odkłada (PP/W/1/M).

Status prawny a sektory zatrudnienia

Imigranci z Wietnamu o bezpiecznym statusie prawnym, formalnie otwierającym przed nimi niemal cały polski rynek pracy – podobnie jak imigranci o niepewnym statusie prawnym – ograniczali swą aktywność zawodową niemal wyłącznie do handlu i gastronomii w obrębie niszy etnicznej. Angażowali się w handel na różną skalę i w różnych formach: od importu z zagranicy i dystrybucji w Polsce, przez handel hurtowy, po handel detaliczny, bardziej lub mniej zorganizowany i sformalizowany. Część z nich działała na własny rachunek, podczas gdy inni wykonywali pracę najemną. Z kolei w branży gastronomicznej była to praca zarówno w małych barach wietnamskich, jak i dużych wietnamskich restauracjach. Podobne obserwacje poczyniło wielu innych badaczy migracji, między innymi analizując skupiska imigrantów z Wietnamu zlokalizowane przy Stadionie X-lecia w Warszawie (Grzymała-Kazłowska 2004; Halik 2006), w Wólce Kosowskiej (Mroczek, Szulecka, Tulińska 2008; Klorek, Szulecka 2013) czy badając społeczność Wietnamczyków w Polsce i jej przemiany (między innymi Wysieńska red. 2012).

Z wypowiedzi badanych imigrantów wynikało, że Wietnamczycy bardzo rzadko podejmowali pracę w innych branżach niż handel i gastronomia. Jeśli już, to najczęściej świadczyli takie usługi jak fryzjerstwo, krawiectwo, pomoc w tłumaczeniach, usługi turystyczne. Mieli też wyspecjalizowaną ofertę dla firm, głównie wietnamskich, taką jak księgowość, doradztwo prawne i podatkowe czy różnego rodzaju pośrednictwo ułatwiające funkcjonowanie wietnamskich przedsiębiorstw. Warto podkreślić, że o ile w branży fryzjerskiej czy krawieckiej mogli funkcjonować imigranci zarówno o niepewnym, jak i bezpiecznym statusie prawnym (choć niekoniecznie pracowali legalnie), o tyle prowadzenie biura turystycznego czy firm księgowych dostępne było dla imigrantów z co najmniej prawem stałego pobytu. Z wypowiedzi respondentów wynikało, że w grupie imigrantów z Wietnamu przebywających w Polsce można było spotkać także lekarzy (zajmujących się na przykład akupunkturą) czy artystów, ale były to przypadki nieliczne. W kontekście statusu prawnego warto zauważyć, że to młodzi Wietnamczycy o najbardziej bezpiecznych statusach prawnych byli gotowi i mieli możliwości (jak i kompetencje) funkcjonowania poza niszą etniczną. Ale – jak wynika z wywiadów – nie było to łatwe: [Mimo że] to są ludzie już wyszkoleni w Polsce, znają język dobrze, znają polskie realia, rynek, ale na ogół nie mają szans, żeby zatrudnić się w polskiej firmie albo się właśnie przebijać (PM/W/7/K). Ich rówieśnicy, którzy dopiero przybyli z Wietnamu, często niewykształceni, zajmujący najniższe szczeble w hierarchii statusów prawnych, mieli zdecydowanie bardziej ograniczone szanse w tym zakresie.

Z kolei imigranci z Ukrainy wykazywali zdecydowanie większe zróżnicowanie co do branż, w których podejmowali pracę: od sektora usług dla gospodarstw domowych (opieka, sprzątanie), przez budownictwo i usługi remontowe, handel, pośrednictwo pracy i doradztwo personalne, po pracę w edukacji, szkolnictwie wyższym i instytucjach kultury. Najczęściej byli zatrudnieni w budownictwie oraz jako sprzątaczki, pomoce domowe i opiekunki. W porównaniu do Wietnamczyków, sporadycznie pracowali w gastronomii, częściej w handlu, choć zdecydowanie rzadziej niż w latach 1990., kiedy przyjazdy w celach handlowych stanowiły dominujące zajęcie wśród przybyszów z Ukrainy (por. Okólski 1997; Stola 1997). Działalność handlowa podejmowana przez Ukraińców już w latach 2000. nie była tak silnie sprofilowana jak w wypadku Wietnamczyków i często nie stanowiła stałego zajęcia, lecz raczej epizody w karierze zawodowej.

Zasadniczo imigranci ukraińscy z pewnym statusem prawnym mieli szansę być zatrudnieni czy wykonywać działalność gospodarczą również w pierwszorzędnym sektorze rynku pracy, w którym mogli na równi konkurować z obywatelami polskimi. Jak jednak wynika zarówno z tej analizy, jak i innych badań (na przykład Kindler, Szulecka 2013; Bieniecki, Pawlak 2010), posiadanie bezpiecznego statusu prawnego nie oznaczało, że imigranci podejmowali pracę na stanowiskach zgodnych z ich kwalifikacjami. Przyczyną tego mógł być, po pierwsze, ograniczony w rzeczywistości (mimo teoretycznie otwartej ścieżki formalnej) dostęp do poszczególnych stanowisk. Pilotażowe badania na temat dyskryminacji imigrantów na rynku pracy (Wysieńska 2010) pokazały, że nawet imiona i nazwiska wskazujące na inny kraj pochodzenia kandydatów niż Polska mogą być powodem dyskryminacji cudzoziemców w procesie rekrutacji na dane stanowisko. Po drugie, formalny dostęp do możliwości podejmowania pracy w Polsce musi wiązać się z odpowiednim kapitałem kulturowym, by imigranci mogli z powodzeniem ubiegać się o pracę w pierwszorzędnym sektorze, zwłaszcza jeśli obowiązującym językiem jest język polski. Niemniej, wśród badanych imigrantów z Ukrainy o względnie bezpiecznym oraz bezpiecznym statusie prawnym zdarzali się i tacy, którzy stanowili tzw. grupę elitarną (por. Górny et al. 2007). Byli oni zatrudnieni w sektorze edukacyjnym, kulturalno-oświatowym, medycznym, informatycznym czy wyspecjalizowanych usług jak na przykład tłumaczenia czy obrót nieruchomościami.

Status prawny a formy zatrudnienia

Badani Wietnamczycy – w przeciwieństwie do Ukraińców – częściej prowadzili własną działalność gospodarczą niż byli pracownikami najemnymi. Nawet imigranci, którzy nie mieli uregulowanego statusu prawnego, dążyli do wykonywania pracy na własny rachunek. Oczywiście, poza zasięgiem ich możliwości, ze względu na status prawny, było oficjalne prowadzenie własnej firmy. Mogli natomiast, jeśli posiadali odpowiedni potencjał finansowy, podnajmować stoiska handlowe czy punkty usługowe. Właścicielami lub współwłaścicielami zarejestrowanych rodzinnych firm byli zazwyczaj Wietnamczycy o pewnym statusie prawnym, z uwagi na przysługujące im uprawnienia w tym zakresie.

Wietnamczycy o niepewnym statusie prawnym, którzy przebywali w Polsce od niedawna lub nie mogli jeszcze pozwolić sobie na prowadzenie własnej działalności gospodarczej, zazwyczaj byli pracownikami najemnymi innych Wietnamczyków (najczęściej znajomych lub krewnych). Zatrudnienia szukali w pierwszej kolejności w niszy etnicznej, zwykle z powodzeniem (por. Mroczek et al. 2008).

Ukraińcy – w przeciwieństwie do Wietnamczyków – zdecydowanie częściej podejmowali pracę najemną. Dotyczyło to zarówno imigrantów o niepewnym, jak i bezpiecznym statusie prawnym. Pracowników z Ukrainy można było spotkać i w dużych polskich firmach (na stanowiskach tłumaczy, przedstawicieli handlowych), i w firmach mniejszych, których właściciele czasami byli znajomymi bądź członkami rodziny (małżonkami) imigrantów. Ukraińcy pracowali również w sektorze publicznym, głównie w placówkach edukacyjnych jako nauczyciele języków obcych, co właściwe nie zdarzało się w wypadku imigrantów z Wietnamu. Pracodawcami imigrantów ukraińskich były ponadto osoby prywatne nie prowadzące działalności gospodarczej, a świadczona praca dotyczyła usług dla gospodarstw domowych. W tym ostatnim wypadku praca imigrantów zazwyczaj była nierejestrowana.

Pewny status prawny dawał części imigrantów ukraińskich możliwość bycia przedsiębiorcą, funkcjonującym w oficjalnej gospodarce. Choć wśród Wietnamczyków praca na własny rachunek nie zaskakuje, to – jak wynika z wypowiedzi liderów społeczności ukraińskiej¹⁴ – u Ukraińców, zwłaszcza tych o bezpiecznym statusie prawnym, zakładanie firm, na przykład remontowych czy budowlanych, można było uznać za zjawisko nowe, choć nasilające się. Wśród imigrantów osiedlonych bądź planujących osiedlenie się w Polsce istniał potencjał do inicjowania własnej działalności gospodarczej, której celem byłoby konkurowanie
z polskimi firmami, na przykład w sektorze remontowo-budowlanym.

Status prawny a mobilność zawodowa

O ile zarówno imigranci ukraińscy, jak i imigranci wietnamscy – i to niezależnie od tego, czy o pewnym, czy niepewnym statusie prawnym – byli bardzo aktywni zawodowo, o tyle zaobserwowano znaczące różnice pomiędzy nimi w zakresie mobilności zawodowej, rozumianej, z jednej strony, jako mobilność międzysektorowa i zmiany pracodawcy, a z drugiej strony, jako awans zawodowy. Ogólnie rzecz biorąc, pewny status prawny dawał większe możliwości zmiany zajęcia zarobkowego, w tym w związku z awansem zawodowym, z uwagi na brak konieczności spełniania dodatkowych kryteriów, jak na przykład obowiązek posiadania zezwolenia na pracę u danego pracodawcy.

U Wietnamczyków mobilność międzysektorowa występowała rzadko, nawet u posiadaczy bezpiecznego statusu prawnego, którzy nie musieli ubiegać się o zezwolenie na pracę. Nie sprzyjała temu opisana wyżej specyfika aktywności ekonomicznej imigrantów wietnamskich, zazwyczaj polegająca na prowadzeniu własnej działalności gospodarczej w ramach dwóch branż: handlu i gastronomii. Koncentracja branżowa nie dawała też szans na mobilność zawodową imigrantom wietnamskim o niepewnym statusie prawnym. Byli oni w dużym stopniu uzależnieni od ofert pracy, które były dostępne w wietnamskiej niszy etnicznej. Właściwie mobilność zawodowa Wietnamczyków ograniczała się do – często związanego z awansem prawnym – swoistego awansu ekonomicznego w ramach jednej branży: od pracownika najemnego do pracy na własny rachunek. I nawet jeśli taka praca wydawała się monotonna i ciężka (ale mimo wszystko dochodowa), imigranci z Wietnamu nie planowali zmian. Na mniejsze obciążenie pracą i delegowanie zadań mogli pozwolić sobie imigranci o bezpiecznym statusie prawnym, którzy jednocześnie awansowali w wymiarze finansowym. Brak mobilności międzysektorowej Wietnamczyków mógł mieć swoje źródło także w tym, że liczna obecność, koncentracja przestrzenna i branżowa Wietnamczyków, utrzymywanie silnych więzi z członkami własnej grupy etnicznej mogły nie sprzyjać nabywaniu przez członków tej grupy kompetencji językowych, zazwyczaj niezbędnych do podjęcia pracy poza niszą etniczną.

Imigranci z Ukrainy, zdecydowanie częściej niż Wietnamczycy, mieli zróżnicowane doświadczenia zawodowe. Mężczyźni wydawali się być bardziej otwarci na zmiany niż kobiety – aktywnie poszukiwali dla siebie prac atrakcyjniejszych, zarówno pod względem wynagrodzenia, jak i charakteru. Bogatsze doświadczenia zawodowe Ukraińców mogły też wynikać z przyjmowanego wzorca migracji krótkookresowej, czego naturalną konsekwencją były zmiany miejsca pracy i rodzaju wykonywanego zajęcia. Pomijając przypadki, kiedy prace dla różnych zleceniodawców były strategią funkcjonowania ekonomicznego imigrantów w Polsce (na przykład Ukrainki świadczące jednocześnie usługi dla różnych gospodarstw domowych, pracownicy remontowi i budowlani podejmujący się różnych zleceń), w zbiorowości Ukraińców można było dostrzec również takie jednostki, u których różnorodność wykonywanych prac najbardziej wynikała z umiejętności budowania i wykorzystywania kapitału społecznego. Jednakże u części imigrantów mobilność zawodowa była związana z brakiem możliwości znalezienia stabilnego zajęcia zarobkowego.

Wyraźny popyt na pracę Ukraińców w Polsce sprzyjał ich mobilności zawodowej – także, a może paradoksalnie przede wszystkim – wśród imigrantów o niepewnym statusie prawnym. Gotowość Ukraińców do zmiany pracy czasami była spowodowana złymi doświadczeniami z polskimi pracodawcami. Zdarzało się bowiem, że imigranci nie otrzymywali wynagrodzenia lub otrzymywali wynagrodzenie niższe niż uzgodnione w chwili podejmowania pracy. Jeśli imigranci mieli rozbudowane sieci społeczne, bez trudu znajdowali kolejne prace, porzucając niesłownych pracodawców lub nieopłacalne zajęcia.

Mobilność zawodową imigrantów rzadko można było postrzegać w kategoriach awansu. Częstym zjawiskiem był za to problem pracy poniżej kwalifikacji. Dotyczył on zarówno Wietnamczyków, jak i Ukraińców, również tych, którzy mieli nieograniczony dostęp do polskiego rynku pracy. Przykładowo, wśród Wietnamczyków osiadłych zdarzało się spotkać osoby ze stopniem doktora zajmujące się handlem lub gastronomią. Warto jednak podkreślić, że osoby te często same rezygnowały z pracy zgodnej z kwalifikacjami na rzecz bardziej dochodowej. Ale w wypadku imigrantów z Wietnamu, jak określiła to jedna z respondentek, właściwie jedyną szansą jest wyjazd za granicę, nawet jeżeli to ma być pobyt nielegalny i [praca] za bardzo małe pieniądze, ale jest to w ogóle szansa na pracowanie. Bo w Wietnamie to by się skończyło głodem, nie wiem, jakimiś tam problemami (PM/W/7/K). Dlatego nawet względnie satysfakcjonująca praca w kraju pobytu, mimo że niezgodna z kwalifikacjami, stanowiła źródło satysfakcji imigrantów.

Mniejszą akceptację pracy poniżej kwalifikacji widać było w grupie Ukraińców. Jednak tylko ci z pewnym statusem pobytu i prawem do pracy manifestowali to poprzez konkretne działania, na przykład zmianę zajęcia zarobkowego. Zdobycie pracy odpowiadającej aspiracjom zawodowym imigranta często decydowało o dalszych planach migracyjnych: Postanowiłam sobie, że nie będę tu w Polsce wykonywać pracy gorszej niż u siebie. Tam byłam nauczycielką. Więc na pewno bym tu nie została, gdybym musiała pracować fizycznie, na przykład sprzątać (PM/U/14/K). Natomiast imigranci o mniej pewnym statusie prawnym, bez prawa do pracy w Polsce, akceptowali pracę poniżej kwalifikacji, jeśli stanowiła dla nich relatywnie zadowalające źródło dochodów. Ale też ci imigranci, mając nawet wyższe kwalifikacje, ze względu na swoją sytuację prawną nie mieli dużej swobody wyboru i podejmowali pracę, która była dla nich dostępna.

Nawet jeśli możliwości prawne oraz kompetencje kulturowe i zawodowe imigranta były wystarczające do podjęcia pracy na pożądanym stanowisku, zwłaszcza w pierwszorzędnym sektorze, to przeszkodą była często kwestia uznawalności kwalifikacji. To w dużej mierze efekt istnienia barier biurokratycznych, a nie rzeczywisty brak uznania dla kompetencji imigranta: Wśród lekarzy był okres, że pod koniec lat 1990. dużo przyjeżdżało, ale (…) mało się zatrzymało tutaj w Warszawie, bo mieli problemy z nostryfikacją (…) jakieś papierkowe, administracyjne problemy. Więc oni w większości zrezygnowali, bo łatwiejsze zatrudnienie znaleźli w Niemczech (PM/U/L/1/K). Możliwość degradacji zawodowej imigrantów z Ukrainy istniała też, jak pokazały badania, w wypadku zbyt dużej podaży imigrantów wykonujących określony zawód przy jednocześnie mniejszym popycie na daną pracę. Przykładowo, duża konkurencja wśród ukraińskich artystów, którzy poszukiwali zatrudnienia w Polsce, powodowała, że angaż dostawali tylko najbardziej uzdolnieni. Pozostali, kierując się motywacją ekonomiczną, przekwalifikowywali się i podejmowali mniej prestiżową aktywność zarobkową, na przykład na budowach.

Wietnamczycy mogli zaistnieć na pierwszorzędnym i pozaniszowym rynku pracy w Polsce, ale wymagało to czasu i ciężkiej pracy oraz odpowiednich, między innymi prawnych, charakterystyk. Warto zaznaczyć, że imigranci z Wietnamu, którzy przyjechali do Polski w ostatnich latach, mieli zwykle mniejsze możliwości awansu zawodowego, nawet jeśli osiągnęli pewny status pobytu, bowiem to nie jest tak, jak 15 lat temu, kiedy można było się szybko dorobić na handlu. W tej chwili rynek jest tak napełniony, jest taka duża konkurencja, że osoby, które przyjeżdżają teraz, mają bardzo ciężko, żeby tak bardzo się dorobić jak poprzednie pokolenia (PM/W/3/M). Dodatkowo, Wietnamczycy, którzy przybyli do Polski w latach 1990. lub 2000., byli zwykle niewykształceni i bardzo zależni od imigrantów o bezpiecznym statusie prawnym.

Zajmując się działalnością handlową, która w wypadku społeczności wietnamskiej jest dość zhierarchizowana (por. Grzymała-Kazłowska 2004), każdy imigrant musiał przejść określoną ścieżkę kariery, by zyskać samodzielność w działaniu przejawiającą się posiadaniem własnego punktu handlowego, możliwością bezpośredniego importu towarów itp. Najwyższe, a tym samym najbardziej dochodowe, pozycje w tej hierarchii zajmowali imigranci o bezpiecznym statusie prawnym: naturalizowani lub z zezwoleniem na pobyt stały. Również w branży gastronomicznej, w której praca wydaje się być postrzegana jako zajęcie lepsze niż praca w handlu i dająca możliwość szybszego awansu, wyższe pozycje w hierarchii zawodowej zajmowali imigranci osiadli i naturalizowani.

Imigranci z Ukrainy o niepewnym lub względnie niepewnym statusie prawnym, podejmujący prace na rynku nieformalnym, mogli, co prawda, pomnażać swój kapitał ludzki, społeczny, ekonomiczny, ale trudniej w ich wypadku mówić o awansie zawodowym. Można jednak dostrzec w historiach imigrantów takie zmiany, które wskazują na odniesiony sukces nie tylko ekonomiczny, ale czasem także społeczny. Przykładowo, Ukrainki, które wcześniej podejmowały się tylko sprzątania, z czasem obdarzane były większym zaufaniem, w efekcie czego powierzano im prace wymagające większej odpowiedzialności, takie jak opieka nad dzieckiem czy osobą starszą. W wypadku imigrantek ukraińskich jednak częściej obserwowano brak awansu zawodowego mimo wyraźnego awansu prawnego, jakim jest zdobycie zezwolenia na pobyt stały czy nawet obywatelstwa. Wśród mężczyzn awans zawodowy odnosili ci imigranci z Ukrainy, którzy po okresie nierejestrowanej pracy w branży na przykład remontowej gotowi byli założyć własne firmy. Warto tu dodać, że imigranci krótkookresowi (również tylko z nazwy) zwykle wiązali swoją przyszłość z życiem na Ukrainie, więc awans zawodowy w Polsce był dla nich o tyle istotny, o ile przynosił im wymierne korzyści finansowe.

Podsumowanie

Awans prawny badanych imigrantów, tj. osiągnięcie przez nich bardziej pewnego statusu prawnego – dającego im jednocześnie coraz większy zakres uprawnień i coraz większe poczucie bezpieczeństwa i stabilizacji – stosunkowo rzadko przyczyniał się do znaczącej poprawy ich sytuacji ekonomiczno-zawodowej. Tym samym, hipoteza o pozytywnym wpływie bezpiecznego statusu prawnego na sytuację ekonomiczno-zawodową nie została w pełni potwierdzona. Coraz większe możliwości dostępu do polskiego rynku pracy
i awansu zawodowego, posiadane dzięki osiąganiu coraz bezpieczniejszego statusu prawnego, nie zawsze były przez imigrantów wykorzystywane, a często też nie mogły być wykorzystywane ze względu na przykład na postawę pracodawców czy trudności związane z uznawaniem kwalifikacji zawodowych. Dotyczyło to zarówno Wietnamczyków, którzy najczęściej ograniczali swoją aktywność zawodową do niszy etnicznej, gdzie ich ścieżka awansu była dość krótka, jak i Ukraińców, którzy mimo możliwości prawnych podejmowania pracy w Polsce nie zawsze z nich korzystali, jak na przykład imigranci z prawem do pracy, którzy decydowali się na przynoszące im większy dochód zatrudnienie w gospodarce nieformalnej. Częściej niż status prawny awansowi ekonomiczno-zawodowemu sprzyjały takie czynniki jak rozbudowane sieci społeczne ułatwiające poszukiwanie pracy czy lepsza orientacja na polskim rynku pracy wynikające z długości pobytu. Nie bez znaczenia była dostępność zajęć zarobkowych w polskiej gospodarce dla imigrantów.

Awans prawny nie miał wyraźnego wpływu na aktywność ekonomiczno-zawodową imigrantów, rozumianą tu jako posiadanie pracy, ponieważ większość badanych imigrantów – niezależnie od statusu prawnego i pochodzenia etnicznego – była aktywna zarobkowo. Legalnie wykonywana praca nie była oczywistym następstwem awansu prawnego, choć bezpieczne statusy prawne zwiększały szanse imigrantów na to, by wykonywane zajęcie było właściwie sformalizowane (zarejestrowana działalność, podpisana umowa, odprowadzone podatki oraz składki na ubezpieczenie społeczne i zdrowotne). Nie dotyczy to raczej Wietnamczyków, ale względnie niepewne i pewne statusy prawne dawały imigrantom większe szanse na znalezienie zajęcia zarobkowego odpowiadającego ich kwalifikacjom. W wypadku niektórych zajęć zarobkowych (jak na przykład usługi dla gospodarstw domowych) awans prawny zwykle nie wiązał się ze zmianami w charakterze wykonywanej pracy. W ograniczonym stopniu można mówić o wpływie awansu prawnego na awans zawodowy. W wypadku Wietnamczyków był on możliwy, ale jedynie w ramach niszy etnicznej, w której oferta lepszych zajęć zarobkowych była ograniczona, a jednocześnie tam koncentrowało się funkcjonowanie większości imigrantów z Wietnamu. W wypadku Ukraińców z kolei awans zawodowy mógł być mało prawdopodobny z powodu trudności wyjścia poza drugorzędny rynek pracy, gdzie dostępna była większość oferowanych im prac. W powyższych stwierdzeniach można też znaleźć odpowiedź na drugą z zapropono-wanych hipotez.

Być może częściowo znajduje tu potwierdzenie teza Luin Goldring oraz Patricii Landolt (2012), które na podstawie badań przeprowadzonych wśród imigrantów w Kanadzie wykazały negatywny i długotrwały wpływ niepewnego statusu prawnego – rozumianego przez nie jako każdy status prawny niższy w hierarchii od zezwolenia na pobyt stały – oraz pracy gorszej jakości (precarious work) wykonywanej na początku pobytu na jakość pracy podejmowanej przez imigrantów w późniejszym okresie, nawet już po osiągnięciu przez nich pewnego statusu prawnego. Według ustaleń badaczek znacznie lepiej w kanadyjskiej gospodarce radzili sobie imigranci osiedleni w Kanadzie od razu na podstawie bezpiecznego statusu prawnego. W Polsce trudno jednak byłoby zweryfikować tę hipotezę, ponieważ – w przeciwieństwie do Kanady – brakuje grupy porównawczej: imigranci rzadko mają możliwość rozpoczęcia pobytu w Polsce od razu na podstawie pewnego statusu prawnego¹⁵.

Zarówno imigranci wietnamscy, jak i ukraińscy cenili sobie przede wszystkim dwa rodzaje awansu prawnego, motywowanego głównie potrzebą braku poczucia zagrożenia zatrzymaniem czy wydaleniem i, często idącym za tym, zakazem ponownego wjazdu, bądź potrzebą komfortu psychicznego. Po pierwsze, istotne dla nich było przejście od niepewnego do względnie niepewnego statusu prawnego, a więc zalegalizowanie pobytu. Jak wynika z analizy, niepewny status prawny często był niedogodny dla imigrantów nie tyle ze względu na sytuację zawodową, ile z uwagi na brak poczucia bezpieczeństwa i stabilizacji wynikających z ciągłego ryzyka kontroli, zatrzymania, wydalenia i tym samym ryzyka utraty źródła utrzymania siebie i rodziny czy niemożności podróżowania do kraju pochodzenia. Dopiero uregulowana sytuacja prawna dawała imigrantom możliwość dalszego awansu prawnego oraz budowania poczucia bezpieczeństwa i stabilności pobytu. Po drugie, zarówno przybyszom z Ukrainy, jak i Wietnamu zależało na pewnym statusie prawnym, ale tylko w postaci zezwolenia na pobyt stały, które dawało im stabilność pobytu bez konieczności uczestniczenia w czasochłonnym, kosztownym i niedającym gwarancji sukcesu procesie ubiegania się w urzędach o kolejne zezwolenia na pobyt czasowy i pracę. Jednocześnie, stosunkowo wielu badanych nie wykazywało szczególnego zainteresowania osiągnięciem najbezpieczniejszego statusu prawnego, tj. obywatelstwa polskiego. Z jednej strony, działo się tak dlatego, że obywatelstwo kraju pochodzenia miało dla nich wysoką wartość symboliczną i emocjonalną, więc nie chcieli ryzykować konieczności zrzekania się go. Z drugiej natomiast, obywatelstwo polskie nie dawało im dużo szerszego zakresu praw na rynku pracy ani większej pewności i stabilności pobytu, przez co nie byli wystarczająco zmotywowani do ubiegania się o naturalizację.

Awans prawny – poszerzając strukturę możliwości – może odgrywać ważną rolę w adaptacji imigrantów z Ukrainy i Wietnamu w polskiej gospodarce. W pierwszym rzędzie należy go jednak traktować w kategoriach środka dającego szansę na powodzenie imigrantów w tej sferze. Innymi słowy, prawa przypisane do poszczególnych statusów prawnych to jedynie element, który może, ale nie musi sprzyjać poprawie sytuacji ekonomiczno-zawodowej cudzoziemców.

W tym kontekście na podkreślenie zasługuje wspomniane na wstępie podmiotowe sprawstwo imigrantów. Jak pokazało badanie, ich decyzje – choć czasem zaskakujące z punktu widzenia dostępnych możliwości – stanowią jednak rezultat rachunku kosztów i korzyści oraz są przejawem dążenia do maksymalizowania dochodów, często niezależnie od tego, czy decyzje te pozostają w zgodzie z prawem państwa przyjmującego, czy nie.

Zapewne warto byłoby pogłębić zaproponowaną analizę, opierając się na wynikach badań ilościowych, choć o takie w Polsce jest jeszcze trudno. Dużą wartość w kontekście badania wpływu statusu i awansu prawnego na adaptację ekonomiczną imigrantów mogłyby wnieść badania panelowe lub retrospektywne o ilościowym charakterze, które pozwoliłyby na systematyczne i równoczesne śledzenie ścieżek legalizacji pobytu i zawodowych.

Podziękowania

Dziękujemy dr Aleksandrze Grzymale-Kazłowskiej, a także anonimowym recenzentom, za cenne uwagi do artykułu.

Przypisy

¹ Znacznie więcej badań na temat roli statusu prawnego w integracji ekonomicznej imigrantów przeprowadzono w krajach typowo imigracyjnych, w szczególności w kontekście amerykańskim. W badaniach tych analizowano głównie wpływ trzech czynników: 1) statusu imigracyjnego od razu po przyjeździe do kraju docelowego (por. Zimmermann, Constant 2005; Aydemir 2012; Cangiano 2012; Goldring, Landolt 2012); 2) akcji regularyzacyjnych (na przykład Massey 1987; McKay, Markova, Paraskevopulou 2011; Amuedo-Dorantes, Malo, Muñoz-Bullón 2013); 3) naturalizacji (por. Bratsberg, Ragan, Nasir 2002; Bevelander, DeVoretz 2008; OECD 2010, 2011). Większość z tych studiów miała charakter ilościowy. Główną barierą w realizacji kompleksowych badań na ww. temat jest brak baz, w których równocześnie i systematycznie (a nie ad hoc) byłyby gromadzone dane na temat statusu prawnego imigrantów i wskaźników ich integracji ekonomicznej.

² Analizowane na potrzeby niniejszego artykułu wywiady z Ukraińcami i Wietnamczykami zostały zrealizowane w ramach kilku projektów badawczych. Były to wywiady prowadzone przede wszystkim w ramach badania realizowanego przez Ośrodek Badań nad Migracjami UW pt. „Polityka migracyjna jako instrument promocji zatrudnienia i ograniczania bezrobocia” (MPLM) (oznaczenie w kodzie wywiadu – PM). Ponadto pochodziły z następujących projektów Ośrodka Badań nad Migracjami UW: „Transgraniczne centrum wsparcia rynku pracy” (w kodzie wywiadu – TC), „Przerzut do pracy przymusowej w innych branżach niż seksualna – perspektywa Polski po akcesji do UE” (w kodzie wywiadu – PP), „Od zbiorowości do społeczności: rola migrantów osiedleńczych w tworzeniu się społeczności imigranckich w Polsce” (w kodzie wywiadu – ZS), jak również z projektu „Fundamental rights situation of irregular immigrants in the European Union” (badanie dla Międzynarodowego Instytutu Polityki Migracyjnej – ICMPD na zlecenie Agencji Praw Podstawowych; w kodzie wywiadu – FR). Przywoływane w dalszej części artykułu wypowiedzi imigrantów oznaczone są odpowiednio wskazanymi wyżej kodami, których początek oznacza nazwę badania, w ramach którego dany wywiad był zrealizowany. Kolejne elementy kodów wywiadów to oznaczenie narodowości respondenta (W – Wietnamczyk, U – Ukrainiec), numer wywiadu (w ramach danego badania) oraz oznaczenie płci respondenta (K – kobieta, M – mężczyzna). W kodzie jednego z wywiadów litera L oznacza, że był to wywiad z liderem społeczności.

³ We wspomnianych wyżej badaniach wywiady prowadzone były nie tylko z Ukraińcami i Wietnamczykami (choć właśnie przedstawiciele tych narodowości przeważali wśród respondentów), ale też w mniej licznych przypadkach – z obywatelami innych państw trzecich, jak na przykład Armenia, Białoruś. Wywiady były prowadzone z osobami dorosłymi, zwykle mającymi doświadczenia zawodowe w Polsce. Warto podkreślić, że analizowane na potrzeby tego artykułu wywiady, choć były realizowane w ramach różnych projektów badawczych, w dużej mierze poświęcone były właśnie funkcjonowaniu migrantów w wymiarze ekonomicznym, choć z różnych perspektyw. I tak, adaptacja ekonomiczna była przedmiotem zainteresowania w kontekście statusów prawnych migrantów, ryzyka pracy przymusowej w następstwie przerzutu czy specyfiki lokalnych rynków pracy. W trakcie wywiadów, poza ekonomicznym, omawiany był też społeczny oraz prawno-instytucjonalny wymiar funkcjonowania migrantów.

⁴ Jeśli chodzi o kształtowanie przez państwo sytuacji prawnej w sferze dostępu do polskiego rynku pracy za pomocą zmian w przepisach prawnych, to warto zauważyć, że w Polsce – odmiennie niż w innych państwach europejskich – dokonuje się stopniowa liberalizacja tych przepisów (Duszczyk 2012), a tym samym państwo przyczynia się do poszerzania struktury możliwości cudzoziemców.

⁵ Badania nad zmianą statusu prawnego imigrantów z nowych państw członkowskich UE wskutek rozszerzenia Unii Europejskiej podjęto w ramach projektu „Undocumented Workers’ Transitions” (patrz na przykład McKay, Markova, Paraskevopulou 2011).

⁶ Prawo to przysługuje im od niedawna, tj. od 2012 roku, na mocy ustawy wdrażającej tzw. dyrektywę sankcyjną (ustawa z dnia 15 czerwca 2012 roku o skutkach powierzania wykonywania pracy cudzoziemcom przebywającym wbrew przepisom na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, Dz. U. z 2012 roku, poz. 769). W praktyce egzekwowanie tego prawa wymaga od imigrantów, po pierwsze, znajomości obowiązującego prawa, po drugie – odpowiedniej determinacji, by ubiegać się o ewentualne zadośćuczynienie. Nielegalne zatrudnienie bywa czasem w interesie obydwu stron, dlatego w sytuacji, gdy jedna z nich nadużywa nieformalnych umów, zwykle trudno jest o wyciągnięcie konsekwencji prawnych. Imigranci mogą też rezygnować z dochodzenia swoich praw z powodu obawy przed wydaleniem z Polski i utraty możliwości zarobkowania.

⁷ Projekt nowej ustawy o cudzoziemcach przewiduje prawo do zasiłków dla bezrobotnych także dla cudzoziemców o względnie niepewnym statusie prawnym, ale wypłacanych tylko na terytorium Polski w okresie ważności zezwolenia na pobyt i po spełnieniu ustawowych warunków do otrzymania tego zasiłku.

⁸ W świetle projektu nowej ustawy o cudzoziemcach osoby, które utracą pracę, będą miały miesiąc na poszukiwanie zatrudnienia na terytorium Polski.

⁹ Według projektu nowej ustawy o cudzoziemców zezwolenie na zamieszkanie na czas oznaczony będzie wydawane na okres do trzech lat.

¹⁰ W świetle obowiązującej do 15 sierpnia 2012 roku ustawy z dnia 15 lutego 1962 roku o obywatelstwie polskim (Dz. U. nr 10, poz. 49 z późn. zm.), w procedurze nadania obywatelstwa polskiego przez Prezydenta wymagany był pięcioletni okres pobytu, natomiast procedura uznania za obywatela polskiego była dostępna tylko dla bezpaństwowców i cudzoziemców o nieokreślonym obywatelstwie. Obecnie obywatelstwo jest przyznawane na mocy ustawy z dnia 2 kwietnia 2009 roku o obywatelstwie polskim (Dz. U. nr 0, poz. 161).

¹¹ Tematyką quasi-legalności (semi-compliance), polegającej na wykonywaniu pracy nielegalnie przy jednoczesnym posiadaniu prawa do pobytu w danym kraju, zajmowali się na przykład badacze z Oxfordu (Ruhs, Anderson 2010).

¹² Co ciekawe, aż 65 proc. obywateli Wietnamu i 65 proc. obywateli Ukrainy, którzy zalegalizowali swój pobyt w ramach abolicji z 2003 roku, po siedmiu latach od abolicji utrzymało legalny status pobytu. To stosunkowo duży odsetek w porównaniu do innych krajów, w których były przeprowadzane abolicje dla cudzoziemców (Departament Polityki Migracyjnej MSW 2012a). Prawdopodobnie wynika to z faktu, że zezwolenia na pobyt w ramach dwóch pierwszych abolicji mogli uzyskać tylko ci cudzoziemcy, którzy mieli zapewniony dochód i mieszkanie, a więc znajdowali się w relatywnie stabilnej sytuacji ekonomicznej.

¹³ W 2012 roku weszła w życie umowa o zabezpieczeniu społecznym między Polską a Ukrainą, dzięki której systemy emerytalne obydwu krajów będą gwarantowały świadczenia emerytalne z uwzględnieniem okresu przepracowanego w każdym z nich.

¹⁴ Kilku respondentów, których wypowiedzi były analizowane na potrzeby niniejszego artykułu, z uwagi na wiedzę na temat swojej grupy etnicznej, doświadczenie migracyjne oraz utrzymywane w społeczności migranckiej kontakty, było określanych mianem liderów.

¹⁵ Wyjątek stanowią cudzoziemcy polskiego pochodzenia mogący osiedlić się w Polsce w drodze repatriacji lub na podstawie zezwolenia na osiedlenie się przyznawanego na podstawie art. 52 ust. 5 Konstytucji RP oraz obywatele Unii Europejskiej.

Literatura

Amuedo-Dorantes C., Malo M. A., Muñoz-Bullón F. (2013). New Evidence on the Impact of Legal Status on Immigrant Labor Market Performance: The Spanish Case. Labour 27(1): 93-113.

Aydemir A. (2012). Skill Based Immigrant Selection and Labor Market Outcomes by Visa Category. IZA Discussion Paper No. 6433.

Bakewell O. (2010). Some Reflections on Structure and Agency in Migration Theory. Journal of Ethnic and Migration Studies 36(10): 1689-1708.

Baldwin-Edwards M., Kraler A. (2009). Regularisations in Europe. Study on practices in the area of regularisation of illegally staying third-country nationals in the Member States of the EU. Wiedeń: International Centre for Migration and Development.

Bieniecki M., M. Pawlak (2010). Strategie ukraińskich migrantów zarobkowych wobec polskiej rzeczywistości instytucjonalnej. Warszawa: Instytut Spraw Publicznych.

Bojar H., Gąsior-Niemiec A., Bieniecki M., Pawlak M. (2005). Migranci na rynku pracy w Polsce. Wyniki badań przeprowadzonych wśród migrantów ekonomicznych i pracowników polskich. Warszawa: Instytut Spraw Publicznych.

Bratsberg, B., Ragan J. F., Nasir Z. M. (2002). The effect of naturalization on wage growth: A panel study of young male immigrants. Journal of Labor Economics 20(3): 568-579.

Cangiano A. (2012). Immigration policy and migrant labour market outcomes in the European Union: New evidence from the EU Labour Force Survey. Fieri Working Papers.

Dąbrowski P. (red.). (2012). Praca przymusowa imigrantów w Polsce. Analiza na przykładzie społeczności ukraińskiej i wietnamskiej. CMR Working Papers 58/116. Warszawa: Ośrodek Badań nad Migracjami UW.

Departament Polityki Migracyjnej MSW (2012a). Ocena skutków abolicji dla cudzoziemców z 2003 r. Warszawa: Ministerstwo Spraw Wewnętrznych.

Departament Polityki Migracyjnej MSW (2012b). Polityka migracyjna Polski w odniesieniu do obywateli Republiki Białorusi, Ukrainy i Federacji Rosyjskiej. Warszawa: Ministerstwo Spraw Wewnętrznych.

Departament Polityki Migracyjnej MSWiA (2007). Społeczność wietnamska w Polsce. Polityka migracyjna Wietnamu. Warszawa: Ministerstwo Spraw Wewnętrznych i Administracji.

Duszczyk M. (2012). Polska polityka imigracyjna a rynek pracy. Warszawa: ASPRA-JR.

Duszczyk M., Lesińska M., Stefańska R., Szczepański M., Szulecka M. (2010). Polityka migracyjna w Polsce oraz jej wpływ na napływ i osiedlanie się imigrantów, w: A. Górny A., I. Grabowska-Lusińska, M. Lesińska, M. Okólski (red.), Transformacja nieoczywista. Polska jako kraj imigracji, s.69-124. Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego.

Fihel A. (red.) (2011). Recent Trends in International Migration in Poland. The 2011 SOPEMI report. CMR Working Papers 52/110. Warszawa: Ośrodek Badań nad Migracjami UW.

Głąbicka K., Halik T., Sawicka A. (1999). Studia nad przerzutem migrantów. CMR Working Papers 23. Warszawa: Ośrodek Badań nad Migracjami UW.

Górny A., Grzymała-Kazłowska A., Kępińska E., Fihel A., Piekut A. (2007). Od zbiorowości do społeczności: rola migrantów osiedleńczych w tworzeniu się społeczności imigranckich w Polsce. CMR Working Papers 27/85. Warszawa: Ośrodek Badań nad Migracjami UW.

Górny A., Kępińska E. (2005). Małżeństwa mieszane w migracji z Ukrainy do Polski. Przegląd Polonijny, z. 3: 59-75.

Górny A., Kindler M., Piekut A., Stefańska R., Szulecka M. (2010). Wybrane aspekty integracji imigrantów: w poszukiwaniu mechanizmów sprzyjających dalszemu napływowi cudzoziemców do Polski, w: A. Górny, I. Grabowska-Lusińska, M. Lesińska, M. Okólski. Transformacja nieoczywista. Polska jako kraj imigracji, s.188-231. Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego.

Grabowska-Lusińska I. (2012). Migrantów ścieżki zawodowe bez granic. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar.

Goldring L., Landolt P. (2012). The Impact of Precarious Legal Status on Immigrants’ Economic Outcomes. IRPP Study no. 35.

Groenendijk K. (2004). Legal Concepts of Integration in EU Migration Law. European Journal of Migration and Law 6(2): 111-126.

Gross T. (2005). Integration of Immigrants: the Perspective of European Community Law. European Journal of Migration and Law 7(2): 145-161.

Grzymała-Kazłowska A. (2004). Migranci z krajów mniej rozwiniętych gospodarczo niż Polska: przypadek Wietnamczyków, w: J. Grzelak, T. Zarycki (red.), Społeczna mapa Warszawy, s. 389-414. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar.

Grzymała-Kazłowska A. (red.) (2008). Między wielością a jednością. Integracja odmiennych grup i kategorii migrantów w Polsce. Warszawa: Ośrodek Badań nad Migracjami UW.

Grzymała-Kazłowska (2013). Od tożsamości i integracji do społecznego zakotwiczenia – propozycja nowej koncepcji teoretycznej. CMR Working Papers 64/122. Warszawa: Ośrodek Badań nad Migracjami UW.

Grzymała-Kazłowska A., R. Stefańska, M. Szulecka (2008). Różnice i podobieństwa w integracji migrantów o różnym statusie prawnym, w: A. Grzymała-Kazłowska (red.) Między wielością a jednością. Integracja odmiennych grup i kategorii migrantów w Polsce. Warszawa: Ośrodek Badań nad Migracjami UW.

Halik T. (2006). Migrancka społeczność Wietnamczyków w Polsce w świetle polityki państwa i ocen społecznych. Poznań: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza.

Kępińska E. (2007). Sytuacja rodzinna i wzór migracji Ukraińców i Wietnamczyków w województwie mazowieckim, w: A. Górny, A. Grzymała-Kazłowska, E. Kępińska, A. Fihel, A. Piekut (2007), Od zbiorowości do społeczności: rola migrantów osiedleńczych w tworzeniu się społeczności imigranckich w Polsce, s. 55-68. CMR Working Papers 27/85. Warszawa: Ośrodek Badań nad Migracjami UW.

Kindler M. (2011). A ‘Risky’ Business? Ukrainian Migrant Women in Warsaw’s Domestic Work Sector. Amsterdam: Amsterdam University Press.

Kindler M., Szulecka M. (2013). The Economic Integration of Ukrainian and Vietnamese Migrant Women in the Polish Labour Market. Journal of Ethnic and Migration Studies 39(4): 649-671.

Kindler M., Szulecka M. (2010), Integracja ekonomiczna migrantek na polskim rynku pracy, w: M. Kindler, J. Napierała (red.), Migracje kobiet z i do Polski. Przegląd badań, s. 138-160. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar.

Klaus W. (red.) (2011). Ziemia obiecana? Warunki pracy cudzoziemców w Polsce. Warszawa: Stowarzyszenie Interwencji Prawnej.

Klorek N., Szulecka M. (2013). Migranckie instytucje ekonomiczne i ich wpływ na otoczenie. Przykład centrów handlowych w Wólce Kosowskiej. Raport z badań. Analizy – Raporty – Ekspertyzy nr 2. Warszawa: Stowarzyszenie Interwencji Prawnej.

Kloc-Nowak W. (2007). Funkcjonowanie imigrantek z Ukrainy na polskim rynku pracy – sytuacja obecna i rekomendacje dla społeczeństwa przyjmującego. Warszawa: Stowarzyszenie Interwencji Prawnej.

Massey D. (1987). Do Undocumented Migrants Earn Lower Wages than Legal Immigrants? New Evidence from Mexico. International Migration Review 21(2): 236-274.

Maśliński K. (2011). Prawne regulacje w zakresie dostępu do ochrony zdrowia nieudokumentowanych migrantów i cudzoziemców ubiegających się o ochronę międzynarodową w Polsce, w: A. Chrzanowska,
W. Klaus (red.), Poza systemem. Dostęp do ochrony zdrowia nieudokumentowanych migrantów i cudzoziemców ubiegających się o ochronę międzynarodową w Polsce, s. 23-44. Warszawa: Stowarzyszenie Interwencji Prawnej.

McKay S., Markova E., Paraskevopoulou A. (2011). Undocumented Workers’ Transitions. Legal Status, Migration, and Work in Europe. Nowy Jork, Londyn: Routledge.

Merton R. K. (1996). On Social Structure and Science. Chicago: University of Chicago Press.

Ministerstwo Spraw Wewnętrznych (2012). Polityka migracyjna Polski – stan obecny i postulowane działania. Warszawa: Ministerstwo Spraw Wewnętrznych.

Mroczek I., Szulecka M., Tulińska I. (2008). Wólka Kosowska jako miejsce skupiające aktywność ekonomiczną Wietnamczyków, w: A. Grzymała-Kazłowska (red.), Między jednością a wielością. Integracja odmiennych grup i kategorii migrantów w Polsce Warszawa: Ośrodek Badań nad Migracjami UW.

OECD (2010). International Migration Outlook 2010. Paris: OECD.

OECD (2011). Naturalisation: A Passport for the Better Integration of Immigrants? Paris: OECD.

Okólski M. (1997). Najnowszy ruch wędrówkowy z Ukrainy do Polski. Charakterystyka strumieni, cech migrantów i okoliczności pobytu w Polsce. CMR Working Papers 14. Warszawa: Ośrodek Badań nad Migracjami UW.

Ruhs M., Anderson B. (2009). Semi-compliance and illegality in migrant labour markets: an analysis of migrants, employers and the state in the UK. Population, Space and Place 16(3): 195-211.

Stola D. (1997). Rodzaje i mechanizmy migracji zarobkowych do Polski. CMR Working Papers 11. Warszawa: Ośrodek Badań nad Migracjami UW.

Szulecka M. (2012). The Right to be Exploited: Vietnamese Workers in Poland, w: Ch. Van den Anker, I. van Liempt (red.), Human Rights and Migration. Trafficking for Forced Labour, s.161-192. Houndmills Basingstoke Hampshire: Palgrave Macmillan.

Szymańska-Matusiewicz G. (2012). Abolicja jako element polskiej polityki migracyjnej. Infos 19(133). Warszawa: Biuro Analiz Sejmowych.

Szymańska-Zybertowicz (2011a). Bezpieczeństwo socjalne to za mało. Polska polityka społeczna a zagadnienie integracji społecznej imigrantów. Studia Migracyjne – Przegląd Polonijny z. 2: 235-249.

Szymańska-Zybertowicz (2011b). Nieobecne wyzwanie? Integracja jako zadanie polityki społecznej wobec cudzoziemców w Polsce po roku 1989. Toruń: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika.

Wysieńska K. (red.) (2012). Sprzedawać, gotować, budować? Plany i strategie Chińczyków i Wietnamczyków w Polsce. Warszawa: Instytut Spraw Publicznych.

Wysieńska K. (2010). Nguyen, Serhij, czy Piotr? Pilotażowe badanie audytowe dyskryminacji cudzoziemców w rekrutacji, w: W. Klaus (red.), Sąsiedzi czy intruzi? O dyskryminacji cudzoziemców w Polsce, s. 337-360. Warszawa: Stowarzyszenie interwencji Prawnej.

Introduction

There exists a conundrum in the literature on the economics of immigrant entrepreneurship, arising from the opposing implications of two strands of literature. One is the discourse on ethnic entrepreneurship found in socio-economic studies of migration. The second is the grand economic theory of industrial organisation. Both perspectives consider the effects of high concentrations of businesses on new business creation. Each offers a different intuition as to the directionality of this relationship, however.

Works in the field of immigrant entrepreneurship propose that relatively high concentrations of co-ethnics in given localities (labelled as ethnic enclaves, niches, or economies) allow entrepreneurs to gain access to labour and financing, which are prerequisites for a successful start-up. People of common cultural heritage can also be a possible source of increased demand for traditional products and services. Some authors have relaxed the spatial concentration requirement. They claim that enclaves do not necessarily need to denote a place, but may consist of ‘networks of communal solidarity’ (Auster, Aldrich 1984: 53)that can be spread out across distant areas. This communal solidarity could increase survival rates of immigrant businesses by providing support and stability in the form of preferential loans, business sites, supplies, etc.

In the context of favourable, business enabling, and stimulating interconnections between enterprises, the theory of industrial organisation provides counterarguments to those posed by theorists of ethnic entrepreneurship. Models of competitive markets imply that the more competition a firm faces, the smaller is its market power, i.e. the ability to set the price above marginal costs and gain substantial profits (Carlton, Perloff 2005). The opportunity of making a profit creates an incentive for other companies to enter the market. In the long run, assuming that all the incumbents and entrants are identical in terms of their marginal and average cost of production and that they employ only a small fraction of the factors of production, an equilibrium price is reached which implies zero profits. Incentives to enter the market disappear.

Though empirical studies recognise the notion of immigrant solidarity, immigrant business competition is a much less researched topic. Thus, in light of the conceptual paradox described above, this article asks the following questions: does business competition occur at all among immigrants? If yes, then is it the market mechanism that reconciles the existence of immigrant business solidarity with immigrant business competition? And what determines the fine line between generating positive and negative externalities for other immigrant businesses? Given the vast array of possible interweaving factors which affect the market-cum-social behaviour of entrepreneurs, it is beyond the scope of this study to provide a complete answer to the posed questions. The paper rather focuses on market-related opportunity structures which are considered a critical, though of course not the only relevant circumstance.

In seeking to answer these questions, this article will take a migration networks perspective. This approach is well suited for the task, as it considers a mechanism that is indirectly though strongly related to the notion of immigrant business clustering. By exploring whether migration networks are in operation in the immigrant business environment, it is possible to gain insight into both the support systems hypothesised by migration researchers and into the potential competition effects envisaged in economic theory. Importantly, researching migration networks rather than the structure of industries and modes of business operation is methodologically feasible.

I limit the scope of the research to exploring case studies of the incorporation of Indian immigrants on two foreign markets, in Poland and in Belgium. The choice of Indian immigrants is determined by their long-lasting migration traditions which nowadays result in a large and active Indian diaspora. In such a context, exploring migration networks need not consider the level of their development, a factor which could affect the results. What is more, existing empirical observations concerning the Indian community abroad point to their relatively strong involvement in entrepreneurial activity (Aldrich, Waldinger 1990; Bates 1994). Examining Poland and Belgium as host markets for Indian entrepreneurs was also dictated by methodological considerations. On the one hand, these two countries are similar in terms of being non-English speaking and to a similarly large extent creating an alien environment for Indian immigrants. On the other hand, they are very different in terms of socio-economic development levels, including market maturity and social attitudes towards foreigners. The similarities and differences between the two considered markets enabled the identification of the role of structure and agency in the outcomes of Indian immigrant entrepreneurs residing in these countries. The nature of the research topic reinforced the need to use qualitative research methods. Field work consisted of 30 semi-structured interviews, half of which were carried out in Belgium and the other half in Poland. Due to the specific geographic context of the presented research, the conclusions derived from this study should be treated with some caution, however.

What I primarily observed in the case of the two destination countries was that the existence of networks varied across different groups of Indian entrepreneurs. Nevertheless, immigrant business competition was generally present in both countries. However, some respondents stressed the importance of support, solidarity and relational contracting, while others emphasised the power of the market as the main determinant of success in business. Despite the fact that business profitability seemed of secondary importance in the former case, the strategy was actually found to be purely business-oriented. In the latter strategy, though immigrant solidarity seemed of lesser value, enterprises were nevertheless established in close proximity. The conducted interviews showed that business sector specificity is the factor responsible for these outcomes.

The following section will present a review of literature which associates the theories of ethnic enclaves and of industrial organisation with migration networks. Further, I will describe the conceptual details of the beneficial and detrimental role of networks for immigrant business start-ups. A section discussing the methodology of the conducted study will follow. The next section will present qualitative evidence pointing to a possible solution to the said conundrum in the studies on immigrant entrepreneurship. A brief summary and concluding remarks close the text.

Theoretical approach

This paper builds upon two strands of literature concerning: 1) migration as a process of international mobility associated with recognisable settlement patterns of entrepreneurs, and 2) entrepreneurship as the acquisition and management of scarce and rivalrous resources. The common denominator for these streams of thought is the concept of migration networks. Though there is little mention of networks in the first context, they inevitably form what are known as immigrant (ethnic) enclaves. In turn, ethnic enclaves potentially operate under the condition of market competition, i.e. competing for greater market shares. This section will thus first describe the notions of ethnic enclaves¹ and market competition, to then move to conceptualising the link between networks and these two notions.

The enclave economy

The enclave economy hypothesis was developed by Wilson and Portes (1980), on the basis of a claim that there exists a third alternative to the postulated primary and secondary labour markets (see: Doeringer, Piore 1971; Piore 1979). Wilson and Portes claim that, from the immigrant entrepreneurs’ point of view, hiring labour from within the same immigrant community results in opportunities for expansion due to privileged access to markets and labour or immigrant solidarity and the obligation of reciprocity. The authors say that two conditions need to be fulfilled for the development of immigrant enclaves to occur: 1) access to sufficient start-up capital (either through immigrant linkages or through connections with the home country) and the presence of entrepreneurial skills among some people belonging to the immigrant population, and 2) the renewal of the labour force within the enclave through immigration. It is here that the first link between enclave economies and migration networks appears.

Auster and Aldrich (1984) revise Wilson’s and Portes’ (1980) approach, considering enclaves as spatial entities on the one hand (where the entrepreneurs can, better than mainstream businessmen, respond to the local customers’ ethnic tastes), and on the other hand, as ‘networks of communal solidarity’ (Auster, Aldrich 1984: 53). In yet another empirical revision of the original concept, Sanders and Nee (1987) confirm that, indeed, functioning within an enclave economy may be beneficial for immigrant entrepreneurs. The idea that within immigrant enclaves, people can benefit from the opportunities that exist within the network of co-ethnics was also present in the work of Zhou and Logan (1989), who have further studied the enclave economy by exploring the case of the Chinese in New York City. They find support for the positive view of the enclaves’ role, specifically with regard to the upward mobility of immigrants via enhanced opportunities for self-employment. Waldinger (1993) again points out the role of networks in enclave formation and operation. He proposes including ‘training systems’ (Waldinger 1993: 447) as a critical feature, which allows both ethnic employers and employees to reduce the risks of investing in worker training via network hiring.

More recently, Werbner (2001) has highlighted the enclave economy hypothesis. She sets aside the relative wage, human capital and labour market issues to focus instead on the organisational and industrial features of the enclave economy. Referring to theories of industrial clustering, Werbner proposes to define the enclave economy as a networked cluster of ethnic-owned firms producing certain goods, together with other ethnic-owned firms which provide services to the cluster. Thus, as she claims, the firms do not need to be spatially concentrated in the strict sense of space, but it is sufficient that they exist within a common social space of networks and flows of goods and services (ref.: Greve, Salaff 2005). Precisely this link between the operation of immigrant economies and the clustering of immigrant firms is the topic under investigation in this paper. For the design of the research, it is important to consider the nature of the goods that ethnic economies specialise in, as this seems crucial to understand how these economies operate and might hold the key to explaining the contradictory findings. Werbner also adds to the enclave economy hypothesis the idea that just as enclaves may support entrepreneurship and enhance opportunities for business development, they may also make the economy more vulnerable to market shocks.

Market competition

On the one hand, the economics of immigration recognises the phenomenon of clustering of immigrant firms, including physical clustering. It concludes that such clustering creates conditions beneficial for the development of businesses. The economics of industrial organisation, on the other hand, claims that the clustering of businesses is detrimental to profits, and accordingly creates disincentives for business enterprise. Having outlined the rationale behind the first statement above, the following section will describe the logic of industrial organisation. In doing so, this section will rely on a standard economic model of a competitive market (based on Carlton, Perloff 2005).

The presumption that higher competition decreases firms’ incentives to enter the market is deduced from a standard economic analysis of a competitive market. A representative firm in such a market is a price-taker, i.e. it takes the market price as given and decides only on the quantity to be produced, factoring in its costs of production. In deciding on the quantity to be produced, the firm aims to maximise the difference between its revenue and its costs. If the price is high enough, in the short run the firm can make substantial profits.

Attainable profits create incentives for other firms to enter the market. As they do so, the supply rises and prices fall. Under such circumstances, firms that were already present in the market need to reduce their production to avoid incurring loss. The decrease in production is at the expense of the (excess) profits. The process of new firms entering the market is expected to continue as long as the market price is higher than the costs of production. At the point where no profit can be made and the price equals average costs of production, incentives for new entrants cease to exist. At that point a long-term equilibrium is reached where no firm wants to enter the market, and none of the incumbents wants to shut down. Supply matches demand. It is in this long-term scenario that this paper seeks the intuition underlying the posed research questions.

Despite its quite straightforward prediction that business congestion on a given market results in a price-cutting effect that can potentially discourage incumbents from creating a network effect, i.e. discouraging other firms to enter the market, what rationale does the theory of industrial organisation find behind the empirically observed existence of immigrant enclaves? First, a given market might exhibit the properties of what is known as a competitive fringe (Carlton, Perloff 2005). Second, cluster-like spatial distributions of firms could result from the existence of a market size effect, due to consumers’ taste uncertainty (Konishi 2005).

The first case assumes that there exists a structure with a dominant firm which is a price setter. Other firms, being price takers and behaving as in a regular competitive environment, constitute the competitive fringe. In such a scenario, especially the dominant firm might have incentives to encourage minor new companies to enter the market as that could strengthen its position and at the same time diffuse the market power of the competitive fringe.

The second case finds the rationale behind the fact that consumers are not conscious about their exact preferences as to the products they want to buy. They may also have incomplete information about the possible substitutes offered on the market. In either case, consumers may find it beneficial to have a number of firms offering similar products in one place as this increases the probability that they will actually find the product they are interested in. Examples of such clusters can be shopping malls, groupings of car dealers, warehouses with construction materials, etc. Given certain travel expenses, the larger a market offering substitutable products, the higher the probability that an undecided buyer will find the sought-after good. This increases the pool of potential customers and may lead to relatively high profits, even if the market is diffused among a relatively large number of companies.

What is important for this research is that neither the idea of a competitive fringe nor the market size effect rejects the fact that competition is detrimental to profits. This leaves the main question behind this research unanswered: what determines the fine line between generating positive and negative externalities to other immigrant businesses?

Migration networks

On the one hand, the theory of industrial organisation clearly does not recognise the specificity of immigrants and their potential needs during the process of incorporation into the destination economy. On the other hand, the immigrant enclave hypothesis seems to neglect the notion of business competition, creating
a picture of immigrants as cooperative rather than competitive businessmen. There are three reasons why immigrants could be more cooperative than natives: 1) immigrants, as newcomers socialised into a different business culture, require more support and have a greater need for information which is most successfully satisfied by other immigrants; 2) immigrants may treat the native businessmen as ‘the other’ with whom they engage in competition over the market, strengthening at the same time their intra-community ties; 3) due to limited resources, immigrants may be inclined to engage in relational contracting, i.e. to create internalised incentives for parties to commit to a business agreement (Glaeser, Laibson, Sacerdote 2002). By pursuing all three of these strategies, immigrants hypothetically take advantage of migration networks.

The role of networks in the process of migration is widely recognised. The facilitating role of such webs has been emphasised by e.g. Choldin (1973) and later by Massey, Arango, Hugo, Kouaouci, Pellegrino, Taylor (1993). A formal model of network formation and operation has been developed by Chau (1997). In these conceptualisations, migration networks are defined as ties between migrants, non-migrants and former migrants. The inter-relations can be based on familial, ethnic or other types of group belonging. Networks are said to facilitate mobility because they lower the risks and costs associated with migration and at the same time increase the potential net returns to migration (Choldin 1973; Massey et al. 1993; Baycan-Levent, Gülümser, Kundak, Nijkamp, Sahin 2006). Social capital obtained through membership in a migration network can be utilised by migrants to gain support in the destination country. Networks also provide access to information prior to departure and may be influential in migrants’ decision-making process.

It has been noticed that migration networks strengthen the characteristic of self-perpetuation of a migration flow. Every additional person involved in the network will provide a number of extra links to other individuals, thereby increasing the social capital of the network as a whole. Non-migrants within these structures represent potential subsequent movement, as they can rely on the friendship, kinship and other linkages in the destination country for assistance and access to job opportunities. Following this concept, Massey et al. (1993) argue that migration should be thought of as a self-sustaining diffusion process. Opposed to general equilibrium theories, migration dynamics understood in such a manner yield quite different outcomes.

As stated: once begun, international migration tends to expand over time until network connections have diffused so widely in a sending region that all people who wish to migrate can do so without difficulty; then migration begins to decelerate (Massey et al., 1993: 449-450). However, by following the entrepreneurship-oriented approach the statement above may be developed further. It seems possible that if migration is for some reason facilitated, then the threshold of a decreased momentum would be set at the level of host market saturation, in terms of a given sector. The emphasis would not be on the supply side, but rather on the demand side of a migration process. The intuition behind taking such a perspective lies in the fact that, in terms of the development and institutionalisation of networks, current research recognises that with time, cross-border migration becomes more and more independent of the structural and/or personal factors which initiated the process (Massey et al. 1993: 450). In case of immigrant self-employment, the main pull-factor for international mobility is found in certain business opportunities in the sense that they are a necessary, though clearly not a sufficient factor of business creation. Locations that stop creating incentives to establish an enterprise are potentially on a short list of unattractive migration destinations.

Aside from the benefits of migrant networks, such networks may also play a limiting role. It is commonly described as ‘channelling’, due to the fact that a network may narrow the scope of options that a potential migrant can choose form, possibly leading to a suboptimal solution. Some argue, however, that the cost of obtaining full (or more complete) information on one’s alternative opportunities abroad is so high, that becoming informed about a less profitable destination but at a very low cost remains a rational choice.

In the context of networks as a source of information, they may be highly significant in the case of migrant self-employment (Baycan-Levent et al., 2006). This can be due to the entrepreneurs’ need for more extensive knowledge concerning the destination and support necessary to establish a business in a foreign country. Whether this actually happens, though, is determined by the notion of competition among immigrant firms, as sharing knowledge may disfavour the informant in relation to the person he or she supports, as has already been indicated in the context of the theory of industrial organisation.

Given the role that networks potentially play in forming ethnic economies on the one hand and in creating market competition on the other, and seeing how networks are easily operationalised as meaningful interconnections (having practical implications) between immigrants, it is through the lens of migration networks that the posed research questions will be answered.

Data and methodology

For the purpose of this study, following the approach of Greenfield et al. (1979; in: Aldrich, Waldinger 1990) entrepreneurs are defined operationally as owners (co-owners) and, at the same time, as managers of a business. The scope of the research is limited to exploring case studies of the incorporation of Indian immigrants in two foreign markets, in Poland and in Belgium. As indicated in the introduction, the choice of Indian immigrants is determined, first, by their longstanding migration traditions and the development of a large and active Indian diaspora. Second, the Indian diaspora has been recognised for its strong involvement in entrepreneurial activity (Aldrich, Waldinger 1990; Bates 1994). Poland and Belgium were selected as the destination countries on account of their diverse opportunities, which allows the interpretation of the results to go slightly beyond a simple case study. The nature of the research topic reinforced the need to use qualitative research methods. Field work consisted of 30 semi-structured interviews, half of which were carried out in Belgium and the other half in Poland. The interviewees were purposefully selected and therefore one cannot assume the properties of large-scale representative studies.

Poland and Belgium differ from each other in terms of their business climate, which is much friendlier in the latter country. They are also different in that Belgium has a much larger Indian community, specialising to a large extent in the diamond industry. Indians in Poland operate mainly in the textile business, especially in the trade of textiles, and at the time of the research not more than a few hundred Indian nationals were residing in the country. Contrary to Belgium, Poland is also to a much lesser extent English speaking, though this observation mainly applies in relation to the Flemish part of Belgium. Belgium’s geographical position in Europe can also be viewed as an advantage. The more ‘peripheral’ position of Poland implies a larger potential for business development, however. A much less mature market and a relatively poorer level of integration with the global economy create opportunities for business development which have already been taken advantage of in countries such as Belgium. Aside from these differences, from the perspective of India as a sending country, Poland and Belgium share some common features as well. Their geographic distance from India is fairly similar and so are their immigration policies, especially since Poland joined the Schengen Area in May 2007. Embedded in a European socio-cultural context, Poland and Belgium may be also perceived as equally distant from India on a socio-cultural level.²

The process of finding respondents was similar in both locations, though it was much more difficult to establish contacts in Belgium. One of the reasons is that Indians in Belgium are clustered in the diamond industry, the nature of which makes potential respondents cautious as to with whom they talk and about what. Interviewees were mainly found through contacts provided by the Indian Embassies and Indian associations in Poland and Belgium. Contacts with some respondents were established through personal relations with third persons. Further connections were generated by means of a snow-ball sampling technique. In order to prevent a situation in which all the contacts came from a single source, different starting points were used (Antoniewski, Górny, Koryś, Kosmala 2000). The final sample represents the weight of at least the major industries of economic activity of the selected group quite well. The results were analysed in the search for common characteristics, yet without disregarding traits not falling into the scheme.

The main research method used is an individual structured interview. The approach of Babbie (1997) was followed in designing the interview guide. The interview was carefully composed in view of the main research questions, namely: under what conditions do Indian entrepreneurs in Belgium and Poland use the functions of networks? The interview guide was divided into several sections, each dedicated to a specific stage of the migration process and inquiring into the role of migration networks at that stage: 1) destination selection, i.e. push and pull factors for migration, motivation, potential channelling role of migration networks; 2) the migrant’s personal relations with other migrants and non-migrants (both natives and persons in the country of origin) and how these relations affect the process of business establishment at the destination; 3) the migrant’s business strategy in light of the obtained information and support, including individual strategies of dealing with threats and taking advantage of opportunities on the local market.

Results

The first observation from the analysis of the gathered qualitative material was that the utilisation of networks in Poland and Belgium differs greatly. In Poland networks are almost absent in the process of the immigrants’ incorporation into the host labour market:

They [incumbent Indian entrepreneurs] were not helpful. They thought that I am a new guy and I will compete with them. That was what I expected. The same was in Moscow, it was the same response (Interviewee 5, Poland).

No, the Indian community never helped me, they treat me as a competitor (...). If you spoke to Indians at that time, they were discouraging (Interviewee 2, Poland)

I do not see the Indians here in that way [helping]. They rather told me that I came too late. I preferred not to do it that way. I thought they are misleading me (Interviewee 6, Poland).

In contrast to the Polish case, in Belgium most of the respondents took advantage of network support:

I think it was only the first pioneer who had the problem to settle here, but the next people had someone to guide them (Interviewee 6, Belgium).

When I came here there were already some Indian families here, so I had some friends who helped me out with business. We had a lot of contacts before I came, it was not that difficult to get around. (...) Through these Indian families I got acquainted with other businesses (Interviewee 7, Belgium).

I knew a few friends here. Some of them who came before and were quite well settled. This motivated me also. Because for sure one has to have links with some people (Interviewee 3, Belgium).

This finding, as simple as it is, provided an answer to the first of the posed research questions: is business competition at all present among immigrants? The answer is positive, but it clearly requires further inquiry into the determinants of when cooperation dominates competition and when it is the reverse. The simplest demarcation could be drawn based on destination country specificity.

The fact that Poland is the country where networks were not in operation as far as labour market incorporation is concerned, while Belgium was the country where they were quite active, seems counter-intuitive. After all, it is Poland that seems to pose a hostile environment for immigrant entrepreneurs. Under such circumstances it is precisely a migration network – specifically, contacts with incumbents – that could help overcome the initial difficulties. The respondents recognised the difficulties, especially in Poland:

Language was a big problem, I never knew this Polish language (...) as I said – I hired a translator. Slowly he arranged everything. I hired two girls who could speak English (Interviewee 2, Poland).

I had no translator. I had to pick up on my own. It was a bit hard in the beginning, but I bought books with pictures and translations. So interest helped me. Younger people knew English (Interviewee 6, Poland).

There was no banking system in those times. When you wanted to withdraw money you had to write a check in Polish and there could be no mistake (Interviewee 11, Poland).

In line with general expectations, Belgium was a much friendlier place for newcomers:

I came here and I found that people are very trade oriented, international, linguistic, receptive to new ideas, hardworking; so I thought that this is the place where I should start, and it is the centre of Europe (Interviewee 15, Belgium).

It was easy because people spoke English. I tried in Spain and in Germany later, but it was not so easy (Interviewee 4, Belgium).

Of course, where these recollections are concerned, the respondents had no opportunity to experience the opposite (national) situation. Nonetheless, the gathered evidence does not permit receiving country differences to be treated as actual determinants of network operation. In both cases there was an Indian community present at the destination at the time when most of the respondents arrived. They therefore had the opportunity to take advantage of network support. Especially in the case of Poland they also had a need for assistance. Yet despite these circumstances, networks were not utilised as expected.

The relatively lower level of network development in Poland in comparison to the Belgian case should be factored in when interpreting these results. The probable directionality of this relation is difficult to determine, though. On the one hand we could expect that a small, poorly established network creates fewer opportunities for interpersonal connections. On the other hand, the fact that few other co-ethnics operate on a given market may imply that there is still a relatively large piece of the economic pie available for others. If this is the case, then providing potential competitors with information could seem less threatening or even beneficial, leading to the establishment of relatively more business networking within smaller ethnic populations.

Following the above argument and given that it is not the socio-cultural characteristics at the destination that determine whether migrant networks are used or not, the analysis can focus on understanding whether it is the common ethnic background that induces cooperation, or whether it is the market mechanisms that make cooperation profitable. As networks were predominantly present in Belgium, an answer to the second research question – whether it is the market mechanism that reconciles the existence of immigrant business solidarity with immigrant business competition – was sought mainly in that context.

The interviewees gave clear indications as to the objectives of their migration and the reasons behind settling in a given place:

That was the main reason why I came to Belgium – no family, nothing, just business (...). I knew that if I want to do it well and in a proper way, then (...) I have to settle here. Then, in ’95/’96, I decided that I want to spend all my energy on my business (Interviewee 9, Belgium).

Antwerp is the source of rough supply. All the diamonds from Africa come and are sold here. On the other hand there is business for polished diamonds, so the ones which are used by jewellers in Europe (Interviewee 4, Belgium).

In England I heard there are a lot of people who are doing different kinds of business to India. My value addition may not be as substantial as it would be here in Belgium. My business is recyclables. (...) I knew that if I settle here, I can add value (Interviewee 15, Belgium).

It seems that, for the interviewed entrepreneurs, migration networks are used very consciously and definitely do not have a channelling effect. The reasons behind settling in a given place were not based on co-ethnic considerations, but rather on the optimality of the location in business terms. The market clustering of immigrant businesses in certain areas is more related to the ‘business’ aspects of their operation than the ‘immigrant’ ones. In Belgium a clear cluster developed in Antwerp, in the diamond district. Antwerp is a global centre of the world’s diamond industry. Having an office there offers easy access to other traders, accountants, shipping agencies, banks, etc.:

The good thing is that all of them [diamond traders] are located here (...). It made life easier, all you have to do is knock on doors (Interviewee 4, Belgium).

It seems that in terms of location, considered either from an international or domestic perspective, the primary driver of the migrants’ decisions is the market. They saw the benefits of operating in relatively large markets located on the crossroads of world trade. This, again, must not be treated as a sufficient pull-factor, but it surely is a necessary one. In the Polish case, the same emerged:

I came here for business and the only reason why I could move out would be for business as well – for bigger money (Interviewee 15, Poland).

I had to be close to the customer, to have a bigger turnover (...). There are very few countries in the world which are popular for stitching. Poland is popular (Interviewee 8, Poland).

Despite the above-mentioned benefits and market-related pull factors at both destinations, there still remains the question why, in the case of Belgium, these pull factors were further strengthened by personal relations, while in Poland such relations were non-existent in the migrants’ entrepreneurial activities. The effort to determine the fine line between generating positive and negative externalities to other immigrant businesses led to identifying the sector of business operation as such a factor. Specifically, the conducted research revealed that the type of good one offers on the market, whether it is standardised or not, is a critical factor. In Belgium, most of the interviewed entrepreneurs were in the diamond business:

The diamond business is closely held. It is probably people who are related to each other, or who know each other. If you came here to sell or buy, no one would work with you, because I know nothing about you (...). You convince people with your connections. Diamonds is more about relationships than anything else. Products do sell, but the product is not as important as the person. Say – gold. Gold is simple – 24 carat gold is the same all over the world so you can buy from anyone without even having to think. But with diamonds it is different. The value you perceive can be different between individuals. It is not standardised (Interviewee 4, Belgium).

I was somebody, whose father they knew (...). The diamond business is all about trust – you need a family member here. If I go with you to all the offices to buy goods, they know you, so they buy from me. If after 20 years they know you, then you can stop with the middleman (Interviewee 10, Belgium).

Whenever a problem came up we used the help of the professionals and the diamond community. The diamond community in Antwerp is a tightly knit community (Interviewee 7, Belgium).

If entrepreneurs lack such social connections, then they know they need to look for opportunities in other sectors:

I did not want to do diamonds, there was no way I could add value to it. I have no knowledge in diamonds, it is too personalised (Interviewee 15, Belgium).

My type of business is not one in which you need contacts, at least not in those days (Interviewee 8, Belgium).

In Poland, Indian entrepreneurs were predominantly present in the textile industry. In contrast to diamonds, textiles are a fairly standardised good. The quality of a whole bale of cloth will be very similar to any sample taken from that bale. For this reason personal connections and trust are not necessary to becoming a lynchpin in the trade:

Let’s put it this way – they will never throw you out. But they will help only so that you don’t get into trouble. The thing is that he was there and he wants to protect his piece of pie. Trade secrets are not to let go (Interviewee 14, Poland).

One may wonder whether even family-based networks are completely absent in the Polish case. Indeed, family- or friendship-based network support was not recognised as a common strategy in Poland. This may be due to the immaturity of the Indian community (thus also its size) in Poland. At the time of arrival, newcomers simply did not have any relatives or friends there, and in this sense they were pioneers of their potential sub-networks based on kinship and friendship ties. The one recognised exception concerned two brothers, each of whom operated in a distinct industry. Of course, when understanding migrant networks in the broadest possible sense, the textile traders most probably had the support of family on the export side. From their responses it could be deduced that they were embedded in a family tradition of textile manufacturing and trade:

I have no idea about any other business, so I have to be in this branch (...). My father taught me textile only. We are four brothers, we are all in textiles (Interviewee 12, Poland).

It is difficult to determine to what extent these ties can be classified as a migration network and to what extent these are purely business-related, leaving a family member’s ‘migration incident’ irrelevant as to whether support was provided or not.

The general lack of network support among Indian entrepreneurs in Poland had to be overcome by means of contacts with other parties, on a regular market basis, free from relational contracting:

I gather information from Panorama Firm [Polish Yellow Pages]. It has information in English. And it is common sense what you need to see and who you have to see (...). Then I stayed here another few weeks – I contacted a lawyer, a customs agent (Interviewee 6, Poland).

Lawyers, Polish lawyers – they know the regulations, they are the people who help you (Interviewee 2, Poland).

On the one hand, the very strong market orientation of Indian entrepreneurs in Poland resulted in high competitiveness among them, and a general lack of support in terms of labour market incorporation. On the other hand, however, as soon as their activities ceased to be business-related or did not threat the secrets of trade, they networked and actually formed a community:

We only had a starting problem – a mafia problem you could say. There was many many attacks. I had a problem, seven people came with guns, they took money, so it was scary. But (...) we have the Indian Association of Poland. So we had a meeting, we talked to the police and now there is no problem (Interviewee 12, Poland).

We are a community, we help each other, but only after office hours. If it is my business, then it is my problem and I will tackle it. After work we are friends (Interviewee 8, Poland).

The conducted research and analysis of qualitative material gathered through 30 semi-structured interviews leads to the finding that the network-based clustering of immigrant entrepreneurs in enclaves does not mean that they do not compete with each other. The rationale behind such seemingly irrational behaviour is at least twofold. First, one cannot neglect the market size effect, which affects immigrant and native entrepreneurs alike. Second, and also related to the market mechanism, one must acknowledge the specificity of certain sectors and the associated necessity for networking with a view to business establishment.

The idea of maximising the local market size results in a spatial clustering of businesses. That these businesses are also operated by immigrants may be due to the competitive advantages they bring from their countries of origin. Thus, the fact that we find specialised immigrant enclaves in which a variety of substitutable products or services are offered results from a purely economic calculation related to the strategic significance of a given location, on the one hand, and to the immigrants’ specialisation in a given trade on the other. In this way immigrant entrepreneurs may take advantage of an enclave’s market size effect. Importantly, an increased market size must not only be beneficial in terms of the volume of sales, but also in terms of providing access to firms offering complementary goods and services, making it profitable to operate in close proximity to such an enclave or cluster. Naturally, we may expect there to be a tipping point at which the benefits of a larger enclave, i.e. of encouraging more newcomers to operate in that area, no longer outweigh the economic costs related to increased competition. The identification of such a point greatly exceeds the scope of this study, however.

The fact that in some sectors business operation is inherently connected to trust also results in the formation of enclaves, especially understood as personal inter-linkages between the members of a certain group. Here again, the connection between enclaves and immigrant communities seems spurious. That interpersonal cooperation exists and that it is a certain immigrant group that dominates in a given sector both have an economic rationale. In the studied case, having connections was a prerequisite to starting a firm. Without participating in an enclave the interviewed entrepreneurs would not be in business at all. When it comes to explaining why it is the Indian community that specialises in textiles (in Poland) or in diamonds (in Belgium), the reason is that India is a major player on the world market in those sectors. In case of textiles it has access to region-specific and highly demanded fabrics such as silk, jute, wool, man-made fibres, and cotton. In terms of the diamond industry India has taken over the diamond polishing business thanks to its relatively low labour costs. Thus it is Indian nationals who have a comparative advantage in trading these goods internationally.

Summary and conclusions

This study sought to determine a possible solution to a conundrum encountered on the intersection of two strands of literature. On the one hand the enclave economy hypothesis, a concept widely known in the field of migration studies, suggests that immigrants support one another in the process of incorporation into the destination labour market, resulting in the formation of what are known as immigrant enclaves. On the other hand, the theory of industrial organisation stresses the competition effects that occur in such settings.

The conceptual clashes identified between these concepts led to the formulation of three research questions: 1) is business competition at all present among immigrants? If yes, then 2) is it the market mechanism that reconciles the existence of immigrant business solidarity with immigrant business competition? And finally, 3) what determines the fine line between generating positive and negative externalities to other immigrant businesses? To answer these questions, the research took the perspective of migration networks. The paper argued that determining whether or not immigrant entrepreneurs utilise migration networks will help to disentangle the mechanisms of enclave formation and market competition.

The collected qualitative material enabled a consideration of enclaves in terms of both geographic and social space. In both cases, a sound economic rationale was found behind the functioning of immigrant enclaves. The spatial clustering of immigrants was found to result from the need to create a significant market size effect. The social interconnections between immigrant entrepreneurs were identified only in case of sectors where non-standardised goods are involved. In light of the two conceptual approaches juxtaposed in this paper, the distinction between standardised and non-standardised goods can be translated into the notions of perfect and incomplete information, respectively. According to the theory of industrial organisation, it is under the condition of perfect information that competition may be anticipated. Not coincidentally, competition was empirically observed among traders of a standardised good which entails that both parties possess a contract with complete information as to the quality of the good in question. In case of non-standardised goods, such as diamonds, parties must deal with highly incomplete information. Securing a contract under such circumstances requires additional assurances as to the quality of the goods which are to be traded. Such assurances can be obtained by means of relational contracting, i.e. networking, where one's credibility is vouched for by other members of the network. Obtaining such a level of contract security by means of market mechanisms would be very expensive, or even impossible.

Put simply, based on an analysis of first-generation Indian immigrant entrepreneurs in Poland and Belgium, this paper claims that immigrant entrepreneurs form enclaves, be it on a spatial or social level, not because they are immigrants (needing support to access the market in the destination country), but because they are businesspeople operating in industries that favour (or even necessitate) such spatial and social structures. Given the limitations of a case-based study, however, further inquiries in line with this argument, which could either support or refine it, are called for.

Acknowledgements

I would like to thank the issue’s Editor and two referees for valuable comments to an earlier version of this paper. I am also grateful to Joanna Tyrowicz for insightful discussions on the issues described herein.

Notes

¹ This subsection borrows from Nestorowicz (2012).

² A detailed description of the formal visa requirements for persons who want to start business operations in Poland or Belgium, the business climate in both countries (based on the World Bank’s Doing Business report), the countries’ socio-cultural characteristics, and the scale and general characteristics of Indian immigration to Poland and Belgium have been described in Nestorowicz (2008) and for clarity’s sake will not be repeated here.

References

Aldrich H. E., Waldinger R. (1990). Ethnicity and Entrepreneurship. Annual Review of Sociology 16: 111-135.

Antoniewski R., Górny A., Koryś I., Kosmala A. (2000). Z zastosowań technik jakościowych w badaniach nad migracjami: doświadczenia OBM. CMR Working Papers 38. Warsaw: Centre of Migration Research, University of Warsaw.

Auster E., Aldrich H. (1984). Small Business Vulnerability, Ethnic Enclaves and Ethnic Enterprise, in: R. Ward, R. Jenkins. (eds), Ethnic Communities in Business. Strategies for Economic Survival, pp. 39-54. Cambridge: Cambridge University Press.

Babbie E. (1997). The Practice of Social Research. Belmont: Wadsworth.

Bates T. (1994). Social Resources Generated by Group Support Networks May Not be Beneficial to Asian Immigrant-Owned Small Businesses. Social Forces 72(3): 671-689.

Baycan-Levent T., Gülümser A. A., Kundak S., Nijkamp P., Sahin F. M. (2006). Dialogue Through Diversity and Ethnic Entrepreneurship: Dialogue Through Exchanges in the Economic Arena. Online: http://www.susdiv.org/uploadfiles/RT4_4_PP_Tuzin.pdf (accessed: 30 September 2013).

Carlton D. W., Perloff J. M. (2005). Modern Industrial Organisation. Boston, San Francisco, New York: Pearson Addison Wesley.

Chau N. H. (1997). The Pattern of Migration with Variable Migration Cost. Journal of Regional Science 37(1): 35-54.

Choldin H. (1973). Kinship Networks in the Migration Process. International Migration Review 7(2): 163-175.

Doeringer P. B., Piore M. J. (1971). Internal Labour Markets and Manpower Analysis. Lexington: Heath Lexington Books.

Glaeser E. L., Laibson D., Sacerdote B. (2002). An Economic Approach to Social Capital. The Economic Journal 112: 437-458.

Greve A., Salaff W. (2005). A Social Network Approach to Understand the Ethnic Economy: A Theoretical Discourse. GeoJourna 64(1): 7-16.

Konishi H. (2005). Concentration of Competing Retail Stores. Journal of Urban Economics 58(3): 488-512.

Massey D. S., Arango J., Hugo G., Kouaouci A., Pellegrino A., Taylor J. (1993). Theories of International Migration: A Review and Appraisal. Population and Development Review 19(3): 431-466.

Nestorowicz J. (2008). Do Networks Do the Works? Migration Networks Among Indian Entrepreneurs in Poland and Belgium. CMR Working Papers 38/96. Warsaw: Centre of Migration Research, University of Warsaw.

Nestorowicz J. (2012). Immigrant Self-employment: Definitions, Concepts and Methods. Central and Eastern European Migration Review 1(1): 37-55.

Piore M. J. (1979). Birds of Passage. Migrant Labour in Industrial Societies. Cambridge: Cambridge University Press.

Sanders J. M., Nee V. (1987). Limits of Ethnic Solidarity in the Enclave Economy. American Sociological Review 52(6): 745-773.

Waldinger R. (1993). The Ethnic Enclave Debate Revisited. International Journal of Urban and Regional Research 17(3): 444-452.

Werbner P. (2001). Metaphors of Spatiality and Networks in the Plural City: A Critique of the Ethnic Enclave Economy Debate. Sociology 35(3): 671-693.

Wilson K. L., Portes A. (1980). An Analysis of the Labour Market Experiences of Cubans in Miami. The American Journal of Sociology 86(22): 295-319.

Zhou M., Logan J. R. (1989). Returns on Human Capital in Ethnic Enclaves: New York City’s Chinatown. American Sociological Review 54(5): 809-820.

Wstęp

Upadek ZSRR przyniósł istotne zmiany w sytuacji migracyjnej w regionie¹. Jego efektem była dezintegracja sztucznie wyizolowanego systemu migracji dawnego ZSRR. Otwarcie granic zewnętrznych dawnego imperium umożliwiło wyjazdy do wcześniej niedostępnych krajów tzw. dalekiej zagranicy². Jednocześnie w nowej sytuacji znalazły się całe rzesze migrantów poruszających się do tej pory wewnątrz regionu – wcześniej klasyfikowani jako migranci wewnętrzni, teraz stali się obywatelami różnych państw i tym samym migrantami-cudzoziemcami. Czy jednak ich sytuacja ze względu na przynależność do dawnego imperium różni się istotnie od sytuacji migrantów pochodzących spoza regionu?

Napływ ludności z terenów podległych imperialnemu centrum w okresie ZSRR do kraju będącego spadkobiercą dawnej metropolii wpisuje się w koncepcję migracji poimperialnych. Koncepcja ta upatruje genezę migracji w rozpadzie dawnego imperium i tłumaczy wysoką intensywność migracji pomiędzy dawnymi peryferiami a centrum istnieniem w przeszłości więzi imperialnych między nimi. Zastosowana w odniesieniu do obszaru poradzieckiego stawia w centrum zainteresowania badacza migracje z republik powstałych po rozpadzie Związku Radzieckiego do Rosji³. Migracje z peryferii dawnego ZSRR do Rosji w kategoriach poimperialnych rozpatrywali między innymi Brubaker (1995, 1997), Blakely (2012) i Sahadeo (2007). Brubaker i Blakely ograniczyli się do okresu zaraz po upadku imperium i traktowali migracje jako część procesu dekolonizacji. Opisywane przez nich przepływy migracyjne w pierwszej połowie lat 90. XX wieku niewątpliwie miały charakter poimperialny. Sahadeo sięgnął dalej wstecz, przyglądając się migracjom wewnętrznym w ostatnich latach funkcjonowania ZSRR i rozpatrując je w kategoriach relacji centrum-peryferie.

Po upływie ponad 20 lat od upadku radzieckiego imperium oraz w obliczu postępującej globalizacji warto zastanowić się, czy spojrzenie przez pryzmat teorii poimperialnej nadal jest uzasadnione, tzn. czy czynnik poimperialny, rozumiany jako te elementy obecnej sytuacji, które wynikają bezpośrednio z przeszłości imperialnej, wciąż odgrywa kluczową rolę w kształtowaniu sytuacji migracyjnej w regionie. Jak pisze Bonifazi (2008), w Europie jeszcze na początku lat 70. XX wieku więzi kolonialne i bliskość geograficzna były decydującymi czynnikami odpowiedzialnymi za powstanie i utrwalanie wzorców migracji, podczas gdy obecnie czynniki te istotnie straciły na znaczeniu. W warunkach globalizacji i tworzenia się globalnego rynku pracy rośnie bowiem rola czynnika popytowego przy wyborze kierunku migracji. Zapotrzebowanie na pracowników nierzadko staje się czynnikiem nadrzędnym – możliwe jest rozpoczęcie migracji w nowym kierunku bez istnienia więzi poimperialnych czy wcześniejszych sieci migracyjnych.

W tym kontekście pojawia się szereg pytań. Czy współczesne przepływy migracyjne na obszarze poradzieckim można klasyfikować jako migracje poimperialne? Co przemawia za tym, że podejście to jest uzasadnione? Co wskazuje na to, że zawiera ono istotne braki lub traci na znaczeniu? Jeśli dziedzictwo ZSRR nie jest już głównym czynnikiem kształtującym migracje, to kiedy i dlaczego czynnik ten stracił na znaczeniu? Poniższy tekst stanowi próbę odpowiedzi na te pytania.

Migracje poimperialne – perspektywa teoretyczna

Termin „migracje poimperialne” jest bliski znaczeniowo pojęciu „migracji postkolonialnych” (ponieważ imperium jest kategorią szerszą niż imperium kolonialne, możemy przyjąć, że każda migracja postkolonialna jest migracją poimperialną, ale nie odwrotnie). O migracji w kontekście dziedzictwa poimperialnego/postkolonialnego w odniesieniu do różnych imperiów pisali między innymi Kurth (2003), Mole (2001), van Amersfoort i van Niekerk (2006), Cunha (2012), Horta i White (2009), Bosma (2012), Bosma, Lucassen, Oostindie (2012) oraz Gonzalez i Fernandez (2002).

Kim są migranci poimperialni? Bosma et al. (2012: 1) twierdzą, że migranci postkolonialni powinni być postrzegani jako osobna kategoria migrantów. Przemawiają za tym ich wcześniejsze związki z metropolią – znajomość jej kultury, języka, reguł, co daje im pewną przewagę nad pozostałymi grupami migrantów oraz określone przywileje, na przykład łatwiejszy dostęp do obywatelstwa kraju macierzystego dawnego imperium⁴. Migracje postkolonialne zazwyczaj charakteryzują się niemal całkowitym zorientowaniem strumieni migracyjnych na dawną metropolię (Bosma et al. 2012: 8). Jednocześnie często takiej popularności dawnej metropolii jako kraju docelowego dla migrantów z peryferii dawnego imperium nie da się objaśnić za pomocą czynników abstrahujących od przeszłości imperialnej. Koncepcję migracji poimperialnych można więc traktować jako teorię objaśniającą wybór kierunku migracji. Podejście takie proponowali Gonzalez i Fernandez (2002), uzasadniając migracje z Meksyku do Stanów Zjednoczonych latami gospodarczej dominacji USA nad Meksykiem. Konceptualizację migracji w kontekście imperium przedstawiali jako alternatywę dla dotychczasowych teorii, między innymi koncepcji czynników wypychających i przyciągających (hipoteza push-pull), kapitału społecznego, nowej ekonomii migracji, dualnego rynku pracy czy systemu światowego.

W wypadku wielu krajów rozwijających się, których obywatele migrują na wielkie odległości do państw stanowiących w przeszłości centra ich imperiów, stosowanie perspektywy poimperialnej wydaje się uzasadnione. Trzeba jednak zdawać sobie sprawę z kilku problemów wiążących się z tą perspektywą.

Pierwszym kluczowym niedostatkiem koncepcji migracji poimperialnych jest brak jednoznaczności definicyjnej. Bosma et al. (2012: 2) podkreślają, że brak jednoznacznej definicji migranta postkolonialnego wiąże się z faktem, że samo sformułowanie „postkolonialny” ma wiele znaczeń. Niektórzy do kategorii migrantów postkolonialnych zaliczają, oprócz reprezentantów peryferii, także przedstawicieli centrum, którzy w okresie imperialnym przyjechali na peryferie i teraz wracają do kraju pochodzenia. Takie podejście zastosował między innymi Blakely (2012) w odniesieniu do obszaru poradzieckiego, do kategorii migrantów postkolonialnych włączając zarówno przedstawicieli narodów tytularnych nowopowstałych republik poradzieckich, jak i etnicznych Rosjan. Mains, Gilmartin, Cullen, Mohammad, Tolia-Kelly, Raghuram i Winders (2013), przywołując specjalne wydanie Journal of Ethnic and Migration Studies z 2010 roku poświęcone ekspatom (JEMS 36(8)), także zaliczają ich do migrantów postkolonialnych. Tymczasem Bosma et al. (2012), powołując się na paradygmat stosunku władzy stosowany w badaniach postkolonialnych, twierdzą, że za migrantów poimperialnych powinno się uznawać tylko rdzennych mieszkańców dawnych kolonii przyjeżdżających do dawnej metropolii, a nie powracającą dawną elitę kolonialną i osadników. Podobnie znaczenie słowa postkolonialny w odniesieniu do migracji postrzega Nair (2013). W niniejszym tekście zdecydowano się jednak przyjąć szerszą definicję, zaliczającą do migrantów poimperialnych obie kategorie migrantów. Przemawia za tym argument, że przedstawiciele obu tych grup mogą kierować się związkami z dawną metropolią przy wyborze kierunku migracji.

Niejednoznaczność definicji sprawia, że trudno wytyczyć wyraźną granicę między migracjami poimperialnymi a innymi rodzajami migracji, na przykład migracjami zarobkowymi, niemotywowanymi względami poimperialnymi. Nasuwa się przy tym pytanie, na ile czynnik poimperialny jest faktycznie istotny przy wyborze przez migranta kierunku migracji. Przez czynnik poimperialny rozumiane są tu takie elementy obecnej sytuacji wynikające z przeszłości imperialnej jak na przykład przywileje, z których korzystają migranci poimperialni w kraju będącym spadkobiercą dawnej metropolii, w tym znajomość języka, realiów kraju przyjmującego, ale także na przykład powstała w okresie imperialnym sieć komunikacyjna. Kwestie definicyjne sprawiają o wiele mniej problemów w wypadku takich postkolonialnych systemów migracyjnych jak na przykład system portugalski⁵, gdzie mieszkańcy dawnych kolonii migrują do oddalonej Portugalii, mimo że mogliby wybrać inny kraj docelowy położony w podobnej lub nawet mniejszej odległości, o podobnym lub nawet wyższym poziomie życia. Ale nawet w kontekście imperium zamorskiego wątpliwości niektórych badaczy budzi określanie wszystkich migrantów z terytoriów zamorskich mianem migrantów postkolonialnych, ponieważ, jak piszą van Amersfoort i van Niekerk (2006), sugeruje to jednorodność tej grupy migrantów. Na brak jednorodności tej grupy zwraca uwagę także Nair (2013). Jak zauważa, słabość perspektywy postkolonialnej w badaniu migracji polega na tym, że część migrantów (tych wysoko wykwalifikowanych, pożądanych z punktu widzenia kraju przyjmującego) nie wpisuje się w kontekst postkolonialny, który w pewnym sensie sprowadza się do wyzysku. Tego typu podejście wydaje się zbyt restrykcyjne i jednocześnie trudne do zastosowania w praktyce (trzeba by mieć na przykład dokładne dane dotyczące wykształcenia migrantów i pracy podejmowanej przez nich w kraju docelowym, by ocenić, czy element wyzysku jest obecny). Warto jednak zdawać sobie sprawę z tego, że w obrębie kategorii migrantów poimperialnych mieści się kilka podkategorii – migranci powrotni (tzn. wracający do kraju pochodzenia lub będący potomkami osób, które wcześniej wyjechały) oraz (pożądani i mniej pożądani) „rdzenni” przedstawiciele peryferii.

Drugi kluczowy niedostatek perspektywy poimperialnej dotyczy kwestii trwałości spuścizny poimperialnej i związanej z nią aktualności pojęcia postkolonialny/poimperialny. Przewaga, jaką dysponują migranci poimperialni w stosunku do pozostałych migrantów – określana przez Bosmę (2012) jako dodatni kapitał społeczny – jest tymczasowa. Słabnie ona bowiem wraz z wymieraniem kolejnych pokoleń, mających coraz słabsze więzi z krajem macierzystym dawnego imperium. Pojawia się zatem pytanie, do kiedy migrację z obszarów peryferyjnych do centrum dawnego imperium można nazywać poimperialną. Pytanie to wiążą się z bardziej ogólnymi pytaniami dotyczącymi kwestii definicji postkolonialności stawianymi przez Childsa i Wiliamsa (1997).

Mimo opisanych wyżej wad, perspektywa poimperialna może być przydatna do badania różnego rodzaju zagadnień związanych z migracjami i uwarunkowanych istnieniem spuścizny poimperialnej, takich jak kwestie obywatelstwa czy przynależności (ang. belonging). By jednak ocenić zasadność stosowania tej perspektywy przy interpretowaniu kierunków przepływów migracyjnych na obszarze poradzieckim należy najpierw przyjrzeć się, na ile w ogóle współczesne wzorce migracji w regionie wpisują się w schemat migracji poimperialnych.

Przejawy poimperialnego charakteru migracji w regionie poradzieckim

Zgodnie z koncepcją migracji poimperialnych kierunki przepływów migracyjnych na obszarze poradzieckim są warunkowane względami historycznymi, a dokładnie – trwającym wiele lat okresem dominacji Rosji nad pozostałymi terytoriami, najpierw w postaci Imperium Rosyjskiego, później – Związku Radzieckiego, a następnie – Federacji Rosyjskiej. Przejawów poimperialnego charakteru współczesnych migracji w regionie można więc szukać, analizując kierunki przepływów migracyjnych. W tym celu należy przyjrzeć się strukturze odpływu z krajów stanowiących peryferie dawnego imperium oraz strukturze napływu do dawnej metropolii. Zgodnie z teorią migracji poimperialnych należałoby się spodziewać dominacji Rosji w strukturze odpływu z pozostałych krajów regionu oraz istotnego udziału tych krajów w strukturze imigracji do Rosji.

Spojrzenie na oficjalne dane dotyczące migracji długookresowej publikowane przez krajowe urzędy statystyczne pokazuje, że faktycznie można mówić o istotnej roli Rosji jako kraju przyjmującego migrantów z krajów WNP. Co więcej, w wypadku części z tych krajów Rosja zajmuje dominującą pozycję wśród wszystkich krajów docelowych (patrz Wykres 1). Należy przy tym mieć na uwadze, że grawitacyjna siła Rosji nie pojawiła się wraz z rozpadem ZSRR – przyciągała ona około ¾ migrantów w regionie już w latach 80. XX wieku (Zayonchkovskaya 2000). Obecne wzorce migracji wewnątrzregionalnej powielają więc w dużej mierze wzorce istniejące jeszcze przed rozpadem ZSRR (a być może zwiastujące upadek imperium – zważywszy na to, że wcześniej, w okresie świetności imperium, dominowały migracje z centrum na peryferie).

Dominacja kierunku rosyjskiego nad pozostałymi kierunkami migracji jest szczególnie widoczna w krajach Kaukazu Południowego i Azji Centralnej (poza Uzbekistanem) oraz na Białorusi. Na Białorusi w ostatnich latach zanotowano nawet wzrost migracyjnej zależności od Rosji – rozumianej jako udział Rosji w całkowitym odpływie migracyjnym z danego kraju. Wzrósł on w latach 2000-2011 z 42 do 65 proc. (Naselenie Respubliki Belarus’ 2011; Statistical Yearbook of the Republic of Belarus 2012). Dla mieszkańców Ukrainy i Mołdawii Rosja także stanowi istotny kraj docelowy migracji, jednak jej udział w całkowitej emigracji z tych krajów jest niższy. Wynosił on w 2012 roku odpowiednio 34 i 25 proc. (Naselennâ Ukraïni za 2012 rik 2013; Banca de date statistice Moldova).

Wykres 1. Struktura emigracji z wybranych krajów WNP według najnowszych dostępnych danych⁶

^a Dla Azerbejdżanu, Kirgistanu, Mołdawii i Ukrainy – 2012 rok, dla Białorusi i Kazachstanu – 2011, dla Armenii i Tadżykistanu – 2009.

Źródło: opracowanie własne na podstawie Naselennâ Ukraïni za 2012 rik. Demografičnij ŝoričnik (2013); United Nations, DESA – Population Division, Migration section; Statistical Yearbook of the Republic of Belarus (2012); The State Statistical Committee of the Republic of Azerbaijan, stat.gov.az; Demografičeskij ežegodnik Kyrgyzskoj Respubliki 2008-2012 gg. (2013); Demografičeskij ežegodnik Kazahstana (2012); UNECE Statistical Division Database.

Również krótkookresowe migracje zarobkowe można postrzegać przez pryzmat koncepcji migracji poimperialnych. Specyficzny przypadek stanowią migracje z Białorusi i Kazachstanu. Na podstawie porozumień zawartych pomiędzy Rosją, Białorusią i Kazachstanem, między innymi w ramach Unii Celnej oraz porozumienia między Rosją a Białorusią zawartego w ramach Związku Rosji i Białorusi, obywatele Białorusi i Kazachstanu mogą podejmować pracę na terenie Rosji na tych samych zasadach, co obywatele Rosji. Wobec braku konieczności uzyskiwania zezwolenia na pracę, a w wypadku Białorusi – także braku kontroli granicznej, nie jest możliwe oszacowanie skali migracji zarobkowej z tych krajów do Rosji. Niewątpliwie jednak jest ona kluczowym krajem docelowym dla mieszkańców tych krajów – w wypadku Białorusi udział Rosji w ogóle migracji zarobkowej z tego kraju szacowany jest na 70-90 proc. (Yeliseyeu 2012). Znacząca rola Rosji jest widoczna także w wypadku Ukrainy i Mołdawii, które są jednocześnie istotnym źródłem migrantów zarobkowych dla krajów Unii Europejskiej (UE). Według mołdawskiego urzędu statystycznego 68 proc. osób powyżej 15 roku życia, które w 2012 roku zostały zarejestrowane jako pracujące lub poszukujące pracy za granicą, wybrało jako kraj docelowy Rosję (Banca de date statistice Moldova). Trudno ocenić wiarygodność tych danych, ale niewątpliwie Rosja stanowi wciąż jeden z głównych krajów przyjmujących migrantów zarobkowych z Mołdawii, a co więcej, jak twierdzą niektórzy, jej atrakcyjność w ostatnich latach wzrosła (Moraru, Mošnâga, Rusnak 2012). Również w wypadku Ukrainy Rosja pozostaje kluczowym krajem docelowym dla migrantów zarobkowych. Zgodnie z wynikami badań przeprowadzonych w 2008 roku przez Państwowy Komitet Statystyczny Ukrainy (Ukrstat) i Ukraiński Ośrodek na rzecz Reform Społecznych (UCSR), a następnie w 2012 roku – przez Ukrstat i Narodową Akademię Nauk Ukrainy, ponad 40 proc. ukraińskich migrantów zarobkowych w latach 2005-2008 i 2010-2012 wybierało Rosję (Ukrainian External Labour Migration 2009; Senik 2013).

Spojrzenie na migracje w regionie od strony dawnej metropolii także wskazuje na dominację przepływów wpisujących się w schemat poimperialny. Imigracja z krajów WNP stanowiła w ostatnich latach olbrzymią większość (w 2012 roku – 87 proc.) rejestrowanej imigracji do Rosji (Wykres 2).

Wykres 2. Struktura imigracji do Rosji

Źródło: Rossijskij statističeskij ežegodnik (2003); Rossijskij statističeskij ežegodnik (2012); Čislennost’ i migraciâ naseleniâ Rossijskoj Federacji v 2012 godu (2013).

Również w wypadku migracji zarobkowych do Rosji widoczna jest dominacja krajów WNP. Co więcej, w latach 2003-2012 notowano wzrost odsetka pracowników z tych krajów w ogóle pracowników cudzoziemskich w Rosji (patrz Wykres 3)⁶.

Wykres 3. Cudzoziemcy pracujący w Rosji w latach 2000-2012

Źródło: Trud i zanâtost’ v Rossii (2005); Trud i zanâtost’ v Rossii (2011); Rossiâ v cifrah (2013).

Trzeba jednak pamiętać, że wiarygodność oficjalnych danych statystycznych jest niska (najczęściej migranci przyjeżdżają do Rosji i przebywają na jej terenie legalnie, ale podejmują się nielegalnej pracy – Ioffe, Zayonchkovskaya 2010). Poza tym, dane dotyczące migrantów zarobkowych są uzależnione od zmian w polityce migracyjnej Rosji (co odzwierciedla się na przykład w wielkości kwot przyznawanych na zatrudnienie cudzoziemskich pracowników). Oszacowanie faktycznej skali migracji zarobkowych do Rosji jest praktycznie niemożliwe. Oficjalne dane rosyjskie z ostatnich lat mówią o około 1,5-2,5 mln cudzoziemców pracujących na terenie Rosji (Wykres 3). Tymczasem eksperci szacują liczbę migrantów na 5-8 mln: 5-6 mln (Zajončkovskaâ, Tûrûkanova 2010), powyżej 7 mln (Chudinovskikh 2011), 7-8 mln (Ioffe, Zayonchkovskaya 2010). Sama Federalna Służba Migracyjna w Koncepcji państwowej polityki migracyjnej Federacji Rosyjskiej na okres do 2025 roku (2012) pisze o 3-5 mln cudzoziemców podejmujących się pracy w Rosji bez oficjalnego pozwolenia. Niezależnie od wielkości szacunków eksperci zgodnie twierdzą, że większość migrantów pochodzi z krajów WNP.

Zdecydowany prym w przyciąganiu migrantów wiedzie Moskwa i region podmoskiewski. Trudno się dziwić – zarobki w stolicy kilkakrotnie przekraczają kwoty możliwe do uzyskania w innych regionach⁷. Ze względu na różnice w poziomach zarobków i kosztach utrzymania Moskwa jest postrzegana przez wielu obywateli krajów „bliskiej zagranicy” jako alternatywny kierunek migracji wobec „dalekiej zagranicy” (Ioffe, Zayonchkovskaya 2010). Siła przyciągania Moskwy wynika niewątpliwie z oferowanych przez nią możliwości (wysokość zarobków oraz dostępność pracy), ale nie można abstrahować i od tego, że Moskwa stanowiła centrum metropolii, co może być czynnikiem przyciągającym migrantów z terenów dawnego imperium per se.

Ważnym czynnikiem leżącym u podstaw znaczącego udziału migracji pomiędzy peryferiami a centrum dawnego imperium w ogóle migracji w regionie są przywileje, jakimi cieszą się mieszkańcy krajów WNP w porównaniu do migrantów spoza regionu, a które (mniej lub bardziej bezpośrednio) stanowią element spuścizny poimperialnej⁸. Migracji do Rosji sprzyjają reżim bezwizowy pomiędzy Rosją a większością państw regionu (na przywrócenie wiz zdecydował się w 1999 roku Turkmenistan), gęsta sieć połączeń komunikacyjnych oraz stosunkowo powszechna (choć malejąca) znajomość języka rosyjskiego. Migracje między Rosją a republikami poradzieckimi ułatwiają także porozumienia dotyczące migracji (multi- i bilateralne). Od czasu rozpadu ZSRR Rosja podpisała łącznie kilkadziesiąt porozumień z krajami WNP w tej sferze. Wśród najważniejszych i mających najszerszy zasięg wymienić należy porozumienie o ruchu bezwizowym z 1992 roku, porozumienie o współpracy w dziedzinie migracji zarobkowych z 1994 roku czy porozumienie o współpracy w przeciwdziałaniu nielegalnej migracji z 1998 roku⁹. Wśród przywilejów dostępnych dla obywateli większości krajów WNP warto wymienić także możliwość ubiegania się o rosyjskie obywatelstwo w uproszczonym trybie. Istotną rolę odgrywają, ponadto, silne powiązania gospodarcze i polityczne. Przykładowo, udział Rosji w 2012 roku w eksporcie towarów wynosił: 35,1 proc. dla Białorusi; 30,3 proc. – dla Mołdawii; 25,7 proc. – dla Ukrainy; 19,5 proc. – dla Armenii, a w imporcie towarów: 58,8 proc. – dla Białorusi; 38,4 proc. – dla Kazachstanu; 33,2 proc. – dla Kirgistanu; 32,4 proc. – dla Ukrainy; 24,7 proc. – dla Armenii (za: WTO, wymieniono kraje charakteryzujące się najwyższymi odsetkami spośród krajów WNP, dla których dane były dostępne). Nie bez znaczenia są także sieci migracyjne, które sprawiają, że migracja może odbywać się bez formalnych pośredników i które w znacznym stopniu przyczyniają się do wzrostu jej intensywności, ułatwiając nowym osobom migracje do miejsc sprawdzonych przez ich rodzinę i znajomych. O roli sieci świadczą skupiska migrantów z danego kraju, często zajmujących konkretne nisze na rosyjskim rynku pracy (przypadek migrantów z Azerbejdżanu, patrz na przykład Ûnusov 2013). Czynnikiem podtrzymującym migracje jest także „miękka siła” (ang. soft power) dawnej metropolii zmierzający do poprawy wizerunku Rosji za granicą między innymi poprzez promowanie kultury rosyjskiej i wspieranie rosyjskich mediów za granicą przedstawiających kraj w pozytywnym świetle – na przykład telewizja RT (dawne Russia Today) czy nowopowstała agencja informacyjna Rossiâ Segodnâ (która zastąpiła RIA Novosti i radio Golos Rossii). Przy czym w prowadzonej przez Rosję polityce uwidacznia się pewna sprzeczność. Z jednej strony, próbuje ona ograniczać migracje z terenów WNP, z drugiej, stara się wciągnąć kraje regionu w jeszcze ściślejszą współpracę (plan utworzenia Unii Euroazjatyckiej), co będzie skutkować wzrostem powiązań, w tym również migracyjnych.

Argumenty przeciwko stosowaniu optyki poimperialnej w odniesieniu do obszaru poradzieckiego

Zastosowanie perspektywy poimperialnej w odniesieniu do migracji na obszarze poradzieckim może wydawać się kuszące ze względu na możliwość prowadzenia analizy poprzez analogię do procesów występujących w innych częściach świata, a także na przykład dlatego, że uzasadnia ono wyodrębnianie oddzielnego systemu migracyjnego – jak czyni to na przykład Ivahnûk (2003, 2008, 2012) w swojej koncepcji Euroazjatyckiego Systemu Migracyjnego. Istnieją jednak przesłanki świadczące o tym, że perspektywa poimperialna w odniesieniu do tej części świata może nie być do końca uzasadniona. Z jednej strony, za brakiem zasadności jej stosowania przemawia specyfika dawnego imperium. Cesarstwo Rosyjskie, a następnie ZSRR, co podkreśla Blakely (2012: 181), od typowego europejskiego imperium kolonialnego odróżnia przede wszystkim fakt, że ekspansja odbywała się na tereny bezpośrednio sąsiadujące z metropolią, a nie na odległe terytoria zamorskie. Zwartość terytorialna obszaru dawnego imperium i gęsta sieć szlaków komunikacyjnych łączących poszczególne jego części ułatwiają przemieszczanie się między peryferiami a centrum dawnego imperium. Należy jednak pamiętać, że dostępność komunikacyjna składa się na zdefiniowany wcześniej czynnik poimperialny. Poza tym należy także wspomnieć o istotnych różnicach w kwestii polityki migracyjnej prowadzonej przez metropolię w okresie imperialnym, co następnie miało przełożenie na charakter migracji po upadku imperium. Prowadzone za czasów ZSRR na wielką skalę przymusowe przesiedlenia, w tym deportacje różnych kategorii ludności (całych narodów lub grup, na przykład kułaków), głównie na tereny słabo zaludnione i odległe od centrum, a także przesiedlenia innych grup ludności na tereny opuszczone przez narody poddane deportacji (w celu „rozrzedzenia” ludności miejscowej), system Gułag, nakazy pracy – wszystkie te elementy odróżniały imperium radzieckie od imperium kolonialnego w klasycznej postaci. Poza tym, narody tytularne poszczególnych republik wchodzących w skład ZSRR (przynajmniej w oficjalnej doktrynie) traktowane były jako równorzędne z narodem rosyjskim (mówiło się o narodzie radzieckim), co także odróżniało Związek Radziecki od klasycznego imperium kolonialnego, gdzie podporządkowanie metropolii i jej przedstawicielom w koloniach miało o wiele silniejszy charakter¹⁰. Można więc pokusić się o stwierdzenie, że nawet migracje lat 90. XX wieku, które z punktu widzenia istotności czynnika poimperialnego można określić jako poimperialne, różniły się charakterem i natężeniem od typowych migracji postkolonialnych.

Z drugiej strony, chcąc podważyć zasadność stosowania perspektywy poimperialnej, można wymienić szereg czynników pozaimperialnych, tzn. niewynikających z istnienia spuścizny imperialnej. Wśród nich, w wypadku Rosji i krajów WNP, w pierwszej kolejności należy wspomnieć właśnie o bliskości geograficznej i o znaczących różnicach płac między Rosją a pozostałymi krajami regionu¹¹. Omawiając regionalne czynniki determinujące migracje w regionie wymienić należy, oprócz wspomnianych różnic w stawkach płac, także różnice w sytuacji demograficznej poszczególnych krajów (nadmiar lub niedostatek siły roboczej) oraz dysproporcje w rozmiarze rynków pracy (Rosja ma dużą siłę grawitacyjną jako największy rynek pracy w regionie). O roli czynnika płacowego może świadczyć fakt, że średnie zarobki w krajach regionu w 2010 roku stanowiły od prawie 80 proc. (Kazachstan) do kilkunastu procent (Tadżykistan) średnich zarobków w Rosji (Chudinovskikh 2011, za: CISstat)¹², a jednocześnie Rosja może konkurować pod względem poziomu płac z krajami Zachodu. Być może wymienione czynniki pozaimperialne stanowiłyby wystarczającą motywację do wyboru Rosji jako kraju docelowego przez mieszkańców krajów regionu również w warunkach braku czynnika poimperialnego?

Istnieją przesłanki świadczące o tym, że czynnik poimperialny odgrywa coraz mniejszą rolę w kształtowaniu sytuacji migracyjnej w regionie. Niewątpliwie jego rola była znacząca w pierwszych latach po rozpadzie ZSRR, gdy dominowały migracje o charakterze etniczno-politycznym (patrz na przykład Višnevskij 2000). Dlatego analogie z migracjami postkolonialnymi charakterystycznymi dla klasycznych imperiów kolonialnych są dla tego okresu jeszcze uprawione (robi to na przykład Pribytkova 2004). Później natomiast sytuacja zmieniła się. Przejawem słabnącej roli czynnika poimperialnego jest rosnąca dywersyfikacja strumieni migracyjnych. W ostatnim czasie pojawiło się kilka nowych krajów przyjmujących migrantów z regionu. Spośród krajów poradzieckich wzrosło przede wszystkim znaczenie Kazachstanu, a także, w mniejszym stopniu, rozwijającego się dzięki zyskom z wydobycia surowców energetycznych Azerbejdżanu (patrz na przykład Rumâncev 2012). Kraje te wybierają przede wszystkim mieszkańcy Azji Centralnej. Nie cieszą się one popularnością wśród migrantów zarobkowych z Ukrainy, Mołdawii i państw Kaukazu Południowego, którzy raczej wybierają Rosję lub kraje Zachodu (Abazov 2009). Kazachstan zaczął odgrywać rolę centrum przyciągania migrantów z krajów Azji Centralnej, a także w mniejszym stopniu z Rosji i Chin, po rosyjskim kryzysie finansowym w 1998 roku (Anderson, Hancilova 2011). Dla części migrantów z Azji Centralnej może on stanowić bardziej atrakcyjny cel migracji zarobkowej niż Rosja ze względu na bliskość geograficzną i wiążące się z tym niższe koszty i krótszy czas podróży, bliskość kulturową oraz brak radykalnych nastrojów antymigranckich w społeczeństwie. Kolejnym nowym biegunem przyciągania migrantów z regionu – przede wszystkim z Ukrainy i Mołdawii – są kraje Europy Południowej. W ostatnim dwudziestoleciu nastąpiła dywersyfikacja kierunków obieranych przez mieszkańców krajów Europy Wschodniej. Tradycyjne kierunki emigracji zarobkowej w Europie Środkowej, takie jak Polska, Czechy, Słowacja czy Węgry, zostały zastąpione przez kraje południowoeuropejskie – głównie Hiszpanię, Portugalię, Włochy i Grecję (patrz na przykład Baganha, Fonseca 2004; Baganha, Marques, Góis 2004; Marques, Góis 2007¹³; Levčenko, Malinovskaâ, Švab, Trofimenko 2010). Zainteresowanie migrantów ze Wschodu krajami Europy Południowej badacze przypisują kilku czynnikom, między innymi przekonaniu panującemu wśród migrantów, że kraje te są bardziej przyjaźnie nastawione do przyjezdnych, aktywności podmiotów pośredniczących w organizacji wyjazdu i zatrudnienia w tych krajach, oraz akcjom regularyzacyjnym w nich przeprowadzanym (na przykład w Portugalii i Grecji). Susak (2002) pisze, że pierwsza fala migracji z Ukrainy w Portugalii pojawiła się po 1997 roku, po tym jak Portugalia otrzymała pomoc finansową z UE na rozwój infrastruktury transportowej i modernizację gospodarki, a także w związku z organizacją międzynarodowej wystawy EXPO 1998. Kolejnym wydarzeniem, które przyciągnęło migrantów zarobkowych, były zorganizowane w Portugalii mistrzostwa Europy w piłce nożnej Euro 2004. Można przypuszczać, że takie okazjonalne fale migracji wystarczyły do tego, by wytworzyły się pierwsze sieci migracyjne napędzające dalsze migracje. Następnym ważnym obszarem, do którego kierują się strumienie migracyjne z regionu, jest Turcja¹⁴. Obywatele krajów WNP znajdują zatrudnienie (głównie w szarej strefie) w gospodarstwach domowych, turystyce, budownictwie oraz sektorze usług erotycznych (Içduygu 2003, 2008; Kirisci 2003). Dodatkowo na migracyjnej mapie regionu mogą pojawić się nowi gracze – na przykład na wiosnę 2012 roku wstępne porozumienie o współpracy w zakresie migracji zarobkowej podpisały Tadżykistan i Katar, a wcześniej, latem 2011 roku, Uzbekistan podpisał porozumienie o migracji zarobkowej z Koreą Południową.

Wzrost popularności nowych kierunków migracji wiąże się ze spadkiem migracyjnej zależności krajów regionu od Rosji (rozumianej jako udział emigracji do Rosji w ogóle odpływu z danego kraju). Przykładowo, w Azerbejdżanie nastąpił spadek udziału migracji do Rosji w ogóle migracji z 84 proc. w 2000 roku do 55 proc. w roku 2012 (www.stat.gov.az). Również w Mołdawii i na Ukrainie w latach 2002-2012 zanotowano istotny spadek odsetka migracji do Rosji w ogóle przepływów migracyjnych – na Ukrainie z 59 do 34 proc. (Naselennâ Ukraïni za 2012 rik 2013), w Mołdawii – z 44 do 25 proc. (Banca de date statistice Moldova). W wypadku Ukrainy spadek popularności Rosji zanotowano także w wypadku migracji zarobkowych. W latach 2005-2008 w Rosji pracowało 48,1 proc. migrantów zarobkowych z Ukrainy, w latach 2010-2012 natomiast – 43,2 proc. (Ukrainian External Labour Migration 2009; Senik 2013).

Do pewnego momentu Rosja nie miała poważnych konkurentów o siłę roboczą z regionu, a sami migranci nie mieli dużego pola manewru, jeśli chodzi o wybór kraju docelowego. Rosja jawiła się jako wybór najbardziej naturalny. Wzrost zapotrzebowania na cudzoziemskich pracowników w takich krajach jak Kazachstan czy kraje Europy Południowej sprawił, że migranci zyskali szersze spektrum możliwości, w związku z czym częstotliwość wyboru Rosji zaczęła maleć. Na niekorzyść Rosji (a tym samym na korzyść innych krajów docelowych) działa brak możliwości zapewnienia migrantom odpowiednich warunków życiowych – między innymi problemy na rynku mieszkaniowym, rosnące nastroje ksenofobiczne w społeczeństwie rosyjskim (patrz na przykład wyniki sondażu Centrum Lewady – 47% rossiân otricatel'no… 2012), korupcja i życie w ciągłym strachu przed skorumpowanymi funkcjonariuszami państwa (policji, Federalnej Służby Migracyjnej itd.).

O wyjściu poza schemat migracji poimperialnych świadczyć może także najnowsza polityka migracyjna Rosji. Rosja planuje otworzyć się na migrantów o określonych kwalifikacjach – pożądanych z punktu widzenia niedoborów na rosyjskim rynku pracy, stosując kryterium pozytywnej selekcji. Deklaruje przy tym (i w ostatnim czasie faktycznie podejmuje starania w tym kierunku) zamiar prowadzenia proaktywnej polityki migracyjnej między innymi poprzez działania mające prowadzić do dywersyfikacji kierunków napływu migrantów.

Istnieje szereg czynników sprzyjających stopniowemu zanikaniu lub słabnięciu powiązań pomiędzy krajami regionu a Rosją. Kluczową rolę odgrywa upływ czasu. W dorosły wiek wchodzi obecnie pokolenie osób urodzonych po 1991 roku, mających słabsze związki z imperium, coraz słabiej władające językiem rosyjskim. Utrzymaniu powiązań nie sprzyja ponadto fakt, że część porozumień w sferze migracji między krajami regionu istnieje wyłącznie na papierze – częściowo dlatego, że wyznaczały one raczej cele niż konkretne mechanizmy ich realizacji (Chudinovskikh 2011), a częściowo dlatego, że niektóre z nich nie zostały ratyfikowane lub wprowadzone w życie przez jedną ze stron. Poza tym, słabnięciu powiązań z Rosją sprzyja umacnianie się więzi (zarówno migracyjnych, jak i gospodarczych i politycznych) z państwami spoza regionu (z jednej strony, z krajami UE, z drugiej, z krajami muzułmańskimi – głównie Bliskiego Wschodu). Dodatkowo, w warunkach tworzenia się globalnego rynku pracy i kryzysu demograficznego prognozowanego w wielu krajach (zarówno w regionie, jak i w krajach Europy Zachodniej) może dojść do wzrostu konkurencji o zasoby siły roboczej, a Rosja ze swoim ksenofobicznym społeczeństwem może tę konkurencję przegrać. Nie bez znaczenia jest także notowane w krajach Azji Centralnej kulturowe i religijne odrodzenie (patrz na przykład Tatari, Shaykhutdinov 2010), sprzyjające pogłębianiu się różnic kulturowych między przybyszami z tego regionu a mieszkańcami głównych rosyjskich regionów docelowych migracji.

Wnioski

Migracje poimperialne to migracje z krajów w przeszłości stanowiących peryferie imperium do kraju będącego spadkobiercą dawnej metropolii. W świetle tej bardzo ogólnej definicji migrantów z krajów powstałych po rozpadzie dawnego ZSRR przyjeżdżających do Rosji można by zaklasyfikować jako migrantów poimperialnych. Wchodząc na wyższy stopień szczegółowości, można jednak znaleźć zarówno argumenty za, jak i przeciw stosowaniu perspektywy poimperialnej w odniesieniu do obszaru poradzieckiego. Z jednej strony, za zasadnością jej użycia przemawiają przywileje, jakimi cieszą się mieszkańcy krajów WNP w Rosji, wynikające po części z uwarunkowań instytucjonalnych (istotną rolę odgrywają tu zarówno ustalenia w dziedzinie migracji, jak i gospodarki i polityki), oraz wiążąca się z tym dominacja Rosji wśród krajów przyjmujących migrantów z regionu i przewaga migrantów z krajów WNP wśród migrantów w Rosji. Z drugiej strony, można wymienić szereg czynników pozaimperialnych sprzyjających napływowi migrantów z regionu do Rosji, w tym czynniki ekonomiczne i demograficzne. Możliwe, że samo ich istnienie (gdyby dało się abstrahować zupełnie od przeszłości imperialnej) wystarczyłoby do tego, by mieszkańcy krajów WNP wybierali Rosję jako kraj docelowy.

Analiza zmian trendów migracyjnych na obszarze poradzieckim w ostatnich latach wskazuje na to, że czynnik popytowy zyskuje na znaczeniu kosztem czynnika poimperialnego. Świadczy o tym rosnąca dywersyfikacja strumieni migracyjnych w regionie i pomiędzy regionem a resztą świata, w tym pojawienie się zupełnie nowych, nietradycyjnych kierunków migracji (takich jak kraje Europy Południowej dla mieszkańców Europy Wschodniej). Wydaje się, że czynnik poimperialny zaczął tracić na znaczeniu już pod koniec lat 90. XX wieku. Z upływem czasu optyka poimperialna patrzenia na migracje na obszarze poradzieckim staje się coraz mniej adekwatna. Utraty znaczenia przez czynnik poimperialny można upatrywać między innymi w słabnięciu więzi kulturowych i językowych (szczególnie w wypadku krajów Azji Centralnej), nawiązywaniu stosunków gospodarczych i politycznych z krajami spoza regionu, tworzeniu się (częściowo za sprawą podmiotów pośredniczących w organizacji wyjazdu i zatrudnienia w krajach „dalekiej zagranicy”) nowych sieci migracyjnych. Nieprzystawalność koncepcji migracji poimperialnych do realiów obszaru poradzieckiego wynika po części z różnic między imperium radzieckim a typowym imperium kolonialnym, a po części ze słabości samej koncepcji, między innymi charakteryzującej ją niejednoznaczności definicyjnej.

Wobec kryzysu demograficznego prognozowanego w wielu krajach Europy i związanego z nim spodziewanego wzrostu zapotrzebowania na cudzoziemska siłę roboczą interesujący będzie dalszy rozwój sytuacji. Na pewno będzie on w dużym stopniu zależał od działań samej Rosji, podejmowanych zarówno w sferze geopolityki, jak i bezpośrednio w dziedzinie polityki migracyjnej. Na razie władze wysyłają sprzeczne komunikaty – z jednej strony, zapowiadają prowadzenie polityki migracyjnej nastawionej na przyciąganie określonych kategorii migrantów, między innymi wysoko wykwalifikowanych specjalistów, z drugiej, kreślą daleko idące plany zacieśniania współpracy z krajami WNP.

Przypadek dawnego ZSRR zdaje się pokazywać, że o ile koncepcja migracji poimperialnych stosunkowo dobrze objaśniała kierunki przepływu na obszarze dawnego imperium tuż po jego rozpadzie, gdy przeważały migracje o charakterze etnicznym i politycznym, o tyle z upływem lat zasadność jej stosowania maleje. Współczesne migracje z krajów WNP do Rosji nie powinny być zatem opisywane w kategoriach poimperialnych. Ponieważ wybór kierunku migracji podejmowanej przez mieszkańców regionu daje się objaśnić za pomocą czynników pozaimperialnych, stosowanie optyki poimperialnej wydaje się pewnym uproszczeniem. Brak zasadności stosowania tej klamry teoretycznej, podaje z kolei w wątpliwość zasadność wykorzystania podejścia systemowego w odniesieniu do migracji na tym obszarze.

Podziękowania

Dziękuję Dariuszowi Stoli i Saji Toruńczyk-Ruiz oraz dwóm anonimowym recenzentom za cenne uwagi do wcześniejszych wersji tekstu.

Przypisy

¹ Pod terminem „obszar poradziecki” rozumiem kraje powstałe po rozpadzie dawnego ZSRR, z wyjątkiem republik bałtyckich, jako że migracje z ich terenu rządzą się innymi prawami ze względu na przynależność do Unii Europejskiej. Na potrzeby tego opracowania obszar ten będzie także określany skrótowo jako „region”.

² Terminem „daleka zagranica” określa się kraje spoza obszaru dawnego ZSRR. Z kolei „bliska zagranica” to kraje wchodzące niegdyś w skład ZSRR.

³ Preferowane kierunki migracji mieszkańców Ukrainy i Mołdawii można by także analizować pod kątem czynnika poimperialnego, sięgając do okresu sprzed II wojny światowej. Czynnik poimperialny przejawiałby się w tym wypadku przewagą migracji do krajów, będących spadkobiercami państw, które sprawowały kontrolę nad częścią ziem leżących obecnie w granicach Ukrainy i Mołdawii. Rozważania te dotyczą: terenów Galicji Wschodniej położonych współcześnie w granicach zachodniej Ukrainy, a wcześniej Polski, Bukowiny i Zakarpacia wchodzących przez pewien czas w skład Monarchii Austro-Węgierskiej, oraz Mołdawii znajdującej się w okresie międzywojennym w granicach Rumunii.

⁴ Jednocześnie może mieć także swoje złe strony – Bosma (2012) na przykład wspomina w tym kontekście o uprzedzeniach rasowych pochodzących z okresu kolonialnego.

⁵ Zwany także luzofońskim (patrz na przykład Cunha 2012).

⁶ W drugiej połowie 2010 roku pojawiła się nowa forma legalizacji zatrudnienia w Rosji – migranci zatrudnieni u osób fizycznych mogą podejmować pracę na podstawie tzw. patentu. Statystyki prezentowane przez Rosstat uwzględniają liczbę wykupionych patentów od 2011 roku. Ta zmiana może być częściowo odpowiedzialna za większą liczbę cudzoziemców zatrudnionych w Rosji w latach 2011-2012 w stosunku do roku 2010.

⁷ W 2010 roku średnie miesięczne zarobki w Moskwie wynosiły 183 proc. średnich zarobków w Rosji, a 375 proc. średnich zarobków w Dagestanie – regionie, gdzie zarobki są najniższe. Dla obwodu moskiewskiego analogiczne wskaźniki wyniosły odpowiednio: 121 i 248 proc. (Trud i zanâtost’ v Rossii 2011).

⁸ Trwałość spuścizny poimperialnej w wypadku obszaru poradzieckiego można wiązać ze sposobem, w jaki imperium przestało istnieć. Zgodnie z tezą Barkey (1997) o trwałości spuścizny poimperialnej można mówić wtedy, gdy imperium nie rozpada się w drodze rewolucji. W takiej sytuacji struktura społeczna dawnego imperium jest w dużej mierze odtwarzana w krajach powstałych po jego rozpadzie.

⁹ Dokładniej o istniejących porozumieniach czytaj na przykład: Chudinovskikh (2011). Porozumienia zawarte w ramach WNP dostępne są na stronie Komitetu Wykonawczego WNP (cis.minsk.by/reestr/ru/index.html#reestr/create). Porozumienia między Rosją a krajami Partnerstwa Wschodniego można znaleźć na stronie projektu CARIM East (www.carim-east.eu/database/legal-module/).

¹⁰ Świadomie pomijam tu inne zasadnicze różnice między imperium skupionym wokół Rosji a klasycznym imperium kolonialnym (na przykład brytyjskim czy francuskim), skupiając się na różnicach mających, moim zdaniem, bezpośrednie przełożenie na współczesne przepływy migracyjne. W szerszym ujęciu należałoby być może rozważyć w ogóle zasadność stosowania terminologii postkolonialnej do badania obszaru poradzieckiego, jednak jest to raczej temat na oddzielny artykuł.

¹¹ Podobnie w wypadku regionów Ukrainy i Mołdawii wspomnianych w przypisie 3 – interpretowanie przepływów migracyjnych w kategoriach poimperialnych utrudnia fakt, że wzmożone przepływy do dawnych metropolii wynikać mogą nie tyle z samego faktu poimperialności, ile raczej z bliskości geograficznej oraz kwestii etnicznych. Na przykład, na Bukowinie dominują migracje zarobkowe do Włoch, co bywa objaśniane kwestiami etnicznymi, a także tym, że mieszkańcy tych terenów mają znajomych w Mołdawii i Rumunii posiadających doświadczenie w migracji zarobkowej do Włoch (Ukrainian External Labour Migration 2009). Mieszkańcy Zakarpacia jeżdżą do pracy najczęściej do Czech, Słowacji i Węgier, co można, z jednej strony, objaśniać związkami historycznymi (Zakarpacie w okresie dwudziestolecia międzywojennego należało do Czechosłowacji), z drugiej, bliskością geograficzną i kwestiami etnicznymi – tereny Zakarpacia zamieszkują Ukraińcy pochodzenia słowackiego i węgierskiego (ibidem). Jeszcze więcej trudności pojawia się przy próbie interpretacji migracji z Mołdawii do Rumunii. Po pierwsze, okres przynależności Besarabii do Rumunii był stosunkowo krótki (1918-1940). Po drugie, obecne migracje do Rumunii należy uzasadniać raczej związkami etnicznymi oraz atrakcyjnością Rumunii wynikającą z jej przynależności do Unii Europejskiej w połączeniu z uproszczoną procedurą uzyskiwania rumuńskiego obywatelstwa dostępną dla obywateli Mołdawii.

¹² Około 60 proc. w wypadku Azerbejdżanu i Białorusi, około 40 proc. – Armenii, Ukrainy i Mołdawii, około 20 proc. – Kirgistanu (Chudinovskikh 2011).

¹³ O fenomenie tej migracji świadczy tytuł, jaki Marques i Góis nadali swojej publikacji: Ukrainian Migration to Portugal. From Non-existence to the Top Three Immigrant Groups. [Ukraińska migracja do Portugalii. Od nieistnienia do pierwszej trójki najliczniejszych grup imigrantów. – tłum. ZB]

¹⁴ Migracje do Turcji trudno jest uzasadniać czynnikiem poimperialnym, jako że od momentu likwidacji Chanatu Krymskiego minęło ponad 200 lat, a w międzyczasie nie notowano migracji, które mogłyby doprowadzić do wytworzenia się sieci migracyjnych.

Literatura

47% rossiân otricatel'no otnosâtsâ k gastarbajteram [47% Rosjan negatywnie odnosi się do pracowników cudzoziemskich] (2012). http://www.levada.ru/16-10-2012/47-rossiyan-otritsatelno-otnosyatsya-k-g... (dostęp: 20 grudnia 2013 r.)

Abazov R. (2009). Current Trends in Migration in the Common Wealth of Independent States. Monachium:UNDP.

Anderson B., Hancilova B. (2011). Migrant Labour in Kazakhstan: A Cause for Concern? Journal of Ethnic and Migration Studies 37(3): 467-483.

Baganha M. I., Fonseca M. L. (red.) (2004). New Waves: Migration from Eastern to Southern Europe. Lizbona: Luso-American Foundation.

Baganha M. I., Marques J. C., Góis P. (2004). The Unforeseen Wave: Migration from Eastern Europe to Portugal, w: M. I. Baganha, M. L. Fonseca (red.) New Waves: Migration from Eastern to Southern Europe, s. 23-40. Lizbona: Luso-American Foundation.

Barkey K. (1997). Thinking about Consequences of Empire, w: K. Barkey, M. von Hagen (red.), After Empire: Multiethnic Societies and Nation-building: The Soviet Union and the Russian. Ottoman and Habsburg Empires, s. 12-16. Boulder: Westview Press.

Blakely A. (2012). Postcolonial Immigration and Identity Formation in Europe since 1945. The Russian Variant, w: U. Bosma, J. Lucassen, G. Oostindie (red.), Postcolonial Migrants and Identity Politics: Europe, Russia, Japan and the United States in Comparison, s. 181-192. Nowy Jork: Berghahn Books.

Bonifazi C. (2008). Evolution of Regional Patterns of International Migration in Europe, w: C. Bonifazi, M. Okólski, J. Schoorl, P. Simon (red.), International Migration in Europe. New Trends and New Methods of Analysis, s. 107-128. Amsterdam: Amsterdam University Press.

Bosma U. (2012). Post-colonial Immigrants and Identity Formations in the Netherlands. Amsterdam: Amsterdam University Press.

Bosma U., Lucassen J., Oostindie G. (red.) (2012). Postcolonial Migrants and Identity Politics: Europe, Russia, Japan and the United States in Comparison. Nowy Jork: Berghahn Books.

Brubaker R. (1995). Aftermaths of Empire and the Unmixing of Peoples: Historical and Comparative Perspectives. Ethnic and Racial Studies 18(2): 189-218.

Brubaker R. (1997). Aftermaths of Empire and the Unmixing of Peoples, w: K. Barkey, M. von Hagen (red.) After Empire: Multiethnic Societies and Nation-building: The Soviet Union and the Russian, Ottoman and Habsburg Empires, s. 155-180. Boulder: Westview Press.

Childs P., Williams P. (1997). Introduction: Points of Departure, w: An Introduction to Post-colonial Theory. Prentice Hall/Harvester Wheatsheaf.

Chudinovskikh O. (2011). Migration and Bilateral Agreements in the Commonwealth of Independent States, referat na konferencję „Growing Free Labour Mobility Areas and Trends in International Migration”, Bruksela, 14-15 listopada 2011 r.

Čislennost’ i migraciâ naseleniâ Rossijskoj Federacji v 2012 godu [Liczebność i migracja ludności Federacji Rosyjskiej w 2012 roku] (2013). Moskwa: Federal’naâ služba gosudarstvennoj statistiki.

Cunha I. F. (2012). The Portuguese Postcolonial Migration System: A Qualitative Approach, w: D. Cogo, M. ElHajji, A. Huertas (red.), Diaspora, Migration, Communication Technologies and Transnational Identities, s. 213-229. Barcelona: Institut de la Comunicació, Universitat Autònoma de Barcelona.

Demografičeskij ežegodnik Kazahstana [Rocznik demograficzny Kazachstanu] (2012). Statističeskij sbornik, Astana: Agentstvo Republiki Kazachstan po statistike.

Demografičeskij ežegodnik Kyrgyzskoj Republiki 2008-2012 gg. [Rocznik demograficzny Kirgistanu dla lat 2008-2012] (2013). Biškek: Nacional’nyj statističeskij komitet Kyrgyzskoj Respubliki.

Gonzalez G., Fernandez R. (2002). Empire and the Origins of Twentieth-century Migration from Mexico to the United States. Pacific Historical Review 71(1): 19-57.

Horta A. P. B., White P. (2009). Post-colonial Migration and Citizenship Regimes: A Comparison of Portugal and the United Kingdom. Revista Migrações Abril(4): 33-57.

Içduygu A. (2003). Irregular Migration in Turkey. Genewa: IOM.

Içduygu A. (2008). Rethinking Irregular Migration in Turkey: Some Demo-economic Reflections. San Domenico di Fiesole: Robert Schuman Centre for Advanced Studies, EUI.

Ioffe G., Zayonchkovskaya Z. (2010). Immigration to Russia: Why It Is Inevitable, and How Large It May Have to Be to Provide the Workforce Russia Needs. Waszyngton: The National Council for Eurasian and East European Research.

Ivahnûk I. (2003). Dve migracionnye sistemy v Evrope: tendencii razvitiâ i perspektivy vzaimodejstviâ [Dwa systemy migracyjne w Europie: tendencje rozwoju i perspektywy wzajemnego oddziaływania] Online: http://www.archipelag.ru/agenda/povestka/povestka-immigration/strategii/... (dostęp: 19 listopada 2012 r.).

Ivahnûk I. (2008). Meždunarodnaâ migraciâ na postsovetskom prostranstve: formirovanie novoj migracionnoj sistemy [Migracja międzynarodowa w przestrzeni poradzieckiej: tworzenie się nowego systemu migracyjnego]. Vestnik KRSU 8(6): 62-68.

Ivahnûk I. (2012). Evrazijskaâ migracionnaâ sistema: ot èkonomičeskogo pragmatizma k vozroždeniû civilizacionnogo edinstva [Euroazjatycki system migracyjny: od ekonomicznego pragmatyzmu do odrodzenia jedności cywilizacyjnej]. Online: http://www.gumilev-center.ru/evrazijjskaya-migracionnaya-sistema-ot-ehko... (dostęp: 19 listopada 2012 r.).

JEMS (2010). Special Issue: Examining Expatriate Continuities: Postcolonial Approaches to Mobile Professionals. Journal of Ethnic and Migration Studies 36(8).

Kirisci K. (2003). Turkey: A Transformation from Emigration to Immigration. Migration Policy Institute. Online: http://www.migrationinformation.org/feature/display.cfm?id=176 (dostęp: 12 kwietnia 2013 r.).

Koncepcja państwowej polityki migracyjnej Federacji Rosyjskiej na okres do 2025 roku [Koncepciâ gosudarstvennoj migracionnoj politiki Rossijskoj Federacii na period do 2025 goda] (2012). Online: http://kremlin.ru/acts/15635 (dostęp: 13 kwietnia 2013).

Kurth J. (2003). Migration and the Dynamics of Empire. The National Interest Spring: 5-16.

Levčenko E., Malinovskaâ E., Švab I., Trofimenko O. (2010). „Ukrainskaâ Greciâ”: pričiny, problemy, perspektivy (po rezul’tatam oprosa trudovyh migrantov) [„Ukraińska Grecja”: przyczyny, problemy, perspektywy (według wyników badania migrantów zarobkowych)]. Kijów: Agentstvo „Ukraina”.

Mains S. P., Gilmartin M., Cullen D., Mohammad R., Tolia-Kelly D. P., Raghuram P., Winders J. (2013). Postcolonial Migrations. Social & Cultural Geography 14(2):131-144.

Marques J. C., Góis P. (2007). Ukrainian Migration to Portugal. From Non-existence to the Top Three Immigrant Groups. Online: www.migrationonline.cz (dostęp: 11 stycznia 2013 r.).

Mole S. (2001). From Empire To Equality? Migration And The Commonwealth. The Round Table 358: 89-93.

Moraru V., Mošnâga V., Rusnak G. (2012). Maâtnik migracii [Wahadło migracji]. Kiszyniów: Instytut Evropejskoj Integracii i Političeskih Nauk Akademii Nauk Moldovy.

Nair P. (2013). Postcolonial Theories of Migration, w: N. Immanuel (red.), The Encyclopedia of Global Human Migration, Volume IV Ind-Rem, s. 2452-2458. Oxford: Wiley-Blackwell.

Naselenie Respubliki Belarus’. Statističeskij sbornik [Ludność Republiki Białoruś. Rocznik statystyczny] (2011). Mińsk: Nacional’nyj Statističeskij Komitet Respubliki Belarus’.

Naselennâ Ukraïni za 2012 rik Demografičnij ŝoričnik [Ludność Ukrainy w 2012 roku. Rocznik demograficzny] (2013). Kijów: Deržavna služba statistiki Ukraїni.

Pribytkova I. (2004). Sovremennye migracionnye issledovaniâ: v poiskah novyh teorij i koncepcij, [Współczesne badania migracyjne: w poszukiwaniu nowych teorii i koncepcji.], w: V. Ioncev (red.) Meždunarodnaâ migraciâ naseleniâ: Kair + 10, Naučnaâ seriâ: Meždunarodnaâ migraciâ naseleniâ: Rossiâ i sovremennyj mir 12 [Międzynarodowa migracja ludności: Kair + 10, Seria naukowa: Międzynarodowa migracja ludności: Rosja i współczesny świat 12], s. 39-49. Moskwa: MAKS Press.

Rossiâ v cifrah [Rosja w liczbach] (2013). Moskva: Federal’naâ služba gosudarstvennoj statistiki.

Rossijskij statističeskij ežegodnik [Rosyjski rocznik statystyczny] (2003). Moskva: Federal’naâ služba gosudarstvennoj statistiki.

Rossijskij statističeskij ežegodnik [Rosyjski rocznik statystyczny] (2012). Moskva: Federal’naâ služba gosudarstvennoj statistiki.

Rumâncev S. (2012). Immigranty v Azerbajdžane: Covremennoe sostoânie i perspektivy polityki (re)integracii [Imigranci w Azerbejdżanie: stan współczesny i perspektywy polityki (re)integracji]. KARIM-Vostok RR 2012/42. San Domenico di Fiesole: Robert Schuman Centre for Advanced Studies, EUI.

Sahadeo J. (2007). Druzhba Narodov or Second-class Citizenship? Soviet Asian Migrants in a Post-colonial World. Central Asian Survey 26(4): 559-579.

Senik I. (2013). Zovnìšnâ trudova mìgracìâ naselennâ Ukraïni: metodologìâ ì organìzacìâ provedennâ obstežennâ trudovoï mìgracìï ta socìal’no-demografìčnì harakteristiki trudovih mìgrantìv u 2010-2012 rr. [Zewnętrzna migracja zarobkowa ludności Ukrainy: metodologia i organizacja prowadzenia badania migracji zarobkowej i społeczno-demograficzne charakterystyki migrantów zarobkowych w latach 2010-2012], prezentacja z 28 maja 2013 r.

Statistical Yearbook of the Republic of Belarus (2012). Mińsk: National Statistical Committee of the Republic of Belarus.

Susak V. (2002). Ukraïnc’kì goct’ovì robìtniki ta ìmmìgranti v Portugaliì (1997-2002 rr.) [Ukraińscy gastarbajterzy i imigranci w Portugalii (w latach 1997-2001)], w: Ukraïna v cučasnomu cvìtì [Ukraina we współczesnym świecie], materiał po konferencji Ukraïns’kih vipusknikìv program naukovogo stažuvannâ CŠA, Âlta, 12-15 września 2002 r., Woodrow Wilson International Center for Scholars, Kennan Institute, Kyiv Project, s. 91-97.

Tatari E., Shaykhutdinov R. (2010). State Response to Religious Revivalism in Post-Soviet Central Asia. European Journal of Economic and Political Studies 3(2): 85-110.

Trud i zanâtost’ v Rossii [Praca i zatrudnienie w Rosji] (2005). Moskwa: Federal’naâ služba gosudarstvennoj statistiki.

Trud i zanâtost’ v Rossii [Praca i zatrudnienie w Rosji] (2011). Moskwa: Federal’naâ služba gosudarstvennoj statistiki.

Ukrainian External Labour Migration (2009). Kijów: Ukrainian Center for Social Reforms, State Statistics Committee of Ukraine.

Ûnusov A. (2013). Faktor integracii v migracionnyh processah v Azerbajdžane [Czynnik integracji w procesach migracyjnych w Azerbejdżanie]. KARIM-Vostok RR 2013/08. San Domenico di Fiesole: Robert Schuman Centre for Advanced Studies, EUI.

van Amersfoort H., van Niekerk M. (2006). Immigration as a Colonial Inheritance: Post-Colonial Immigrants in the Netherlands, 1945-2002. Journal of Ethnic and Migration Studies 32(3): 323-346.

Višnevskij A. (2000). Raspad SSSR: ètničeskie migracji i problema diaspor. [Rozpad ZSRR: migracje etniczne i kwestia diaspor]. Obŝestvennye nauki i sovremennost’ 3: 115-130.

Yeliseyeu (2012). Response to the Research Report “The Impact of Labour Migration on Belarus: A Demographic Perspective”. CARIM-East AS 2012/13. San Domenico di Fiesole: Robert Schuman Centre for Advanced Studies, EUI.

Zajončkovskaâ Ž., Tûrûkanova E. (red.) (2010). Migraciâ i demografičeskij krizis v Rossii [Migracja i kryzys demograficzny w Rosji]. Moskwa: Fond Novaâ Evraziâ.

Zayonchkovskaya Z. (2000). Recent Migration Trends in the Commonwealth of Independent States. International Social Science Journal 52(165): 343-355.

Wprowadzenie

W badaniach nad polityką migracyjną oraz jej ważnym komponentem, jakim bez wątpienia jest polityka integracji imigrantów, zainteresowanie działaniami państw narodowych przez lata było dominujące. Tworzenie narodowych modeli integracji imigrantów było silnie związane z systemem politycznym państwa, doświadczeniami migracyjnymi, strukturą etniczną imigrantów czy wreszcie bezpieczeństwem i suwerennością państwa. Wiele uwagi poświęcano również badaniom porównawczym modeli narodowych polityk integracyjnych, szukając podobieństw i różnic w tworzeniu rozwiązań systemowych i instytucjonalnych. Poza aktorami poziomu narodowego w działania integracyjne w państwach członkowskich Unii Europejskiej (UE) od początku włączeni byli aktorzy lokalni, reprezentujący nie tylko instytucje publiczne, ale także organizacje pozarządowe. Od pewnego czasu w planowanie i realizację takich działań włączyły się także instytucje wspólnotowe, które zaczęły dążyć do wypracowywania ram, celów i narzędzi polityki integracji obywateli państw trzecich, legalnie przebywających na terenie Unii Europejskiej. Obszar ten według zapisów traktatowych pozostaje w gestii państw członkowskich. Jednak działania podejmowane przez instytucje wspólnotowe, szczególnie Komisję Europejską, wpływają na zmiany w tym obszarze.

Unia Europejska jest skomplikowaną strukturą instytucjonalną, w której proces decyzyjny, uwzględniający nowe formy rządzenia, dokonuje się na wielu poziomach, angażując coraz większą liczbę aktorów. Model wielopoziomowego zarządzania (multi-level governance, MLG) zakłada oddanie części uprawnień pozostających w kompetencjach państwa organom ponadnarodowym, przy jednoczesnym większym zaangażowaniu władz lokalnych i regionalnych. Proces decyzyjny odbywa się w wielu wymiarach, w ramach formalnych i nieformalnych konsultacji.

Celem niniejszego artykułu jest przedstawienie zmian w zarządzaniu polityką integracyjną, rozumianą jako działania zmierzające do włączania imigrantów do wszystkich sfer życia społecznego. Tworzenie tej polityki – wpisujące się w model wielopoziomowego zarządzania – poprzez przekazanie części kompetencji z poziomu narodowego w górę (up) do poziomu wspólnotowego i w dół (down) do poziomu regionalnego/lokalnego, oraz angażowanie coraz większej liczby aktorów publicznych i prywatnych, zmieniło zasadniczo rolę państwa, do niedawna posiadającego monopol w tym obszarze. Analizując działania sieci miast europejskich, podejmujących zagadnienia związane z integracją imigrantów, zamierzam przedstawić rosnącą rolę poziomu lokalnego w tworzeniu polityki integracji imigrantów w Unii Europejskiej¹. Moim zdaniem, współpraca miast w układzie horyzontalnym (w ramach sieci współpracy) oraz wertykalnym (współpraca z instytucjami wspólnotowymi) silnie oddziałuje na formułowanie celów działań integracyjnych, promowanych przez instytucje wspólnotowe. W zasadniczy sposób wpływa też na modyfikację modelu wielopoziomowego zarządzania. W artykule zamierzam wykazać, że w wypadku polityki integracji imigrantów w modelu MLG poziom regionalny nie odgrywa istotnej roli, większe znaczenie ma poziom samorządów lokalnych. Większość imigrantów przybywających do UE osiedla się w miastach. Znaczenie ekonomiczne i polityczne miast stale rośnie, a instytucje wspólnotowe włączają sieci miast jako kolektywnego aktora w proces decyzyjny (poprzez nie tylko działania systemowe, ale również wsparcie finansowe). Miasta (metropolie) stały się zatem nie tylko najważniejszymi przestrzeniami przyjmującymi imigrantów, ale także aktywnym podmiotem współkreującym politykę integracyjną. Analiza tej polityki w ujęciu wielopoziomowym, z uwzględnieniem roli i znaczenia miast w tym procesie, nie została jeszcze podjęta w polskiej literaturze przedmiotu. Celem tego tekstu jest wypełnienie tej luki oraz zapoczątkowanie dyskusji nad zmieniającym się otoczeniem systemowym i instytucjonalnym, kształtującym politykę integracyjną w Unii Europejskiej.

Tekst został podzielony na dwie zasadnicze części. W pierwszej przybliżone zostały nowe ujęcia teoretyczne stosowane w analizie polityki integracji imigrantów oraz działania podejmowane przez aktorów poziomu narodowego i ponadnarodowego. Ponieważ głównym celem tekstu jest przedstawienie rosnącej roli miast w zarządzaniu integracją imigrantów, poziom lokalny został zaprezentowany w sposób pogłębiony w części drugiej. Przyjęcie takiego podejścia wiąże się ściśle z modelem wielopoziomowego zarządzania i występującymi w nim poziomami.

Inspiracją do powstania tego artykułu są doświadczenia zebrane w trakcie badań CLIP (Cities for Local Integration Policy), współpraca z agencją unijną Eurofound oraz uczestnictwo w Europejskim Forum Integracyjnym.

Wielopoziomowe zarządzanie polityką integracji imigrantów – perspektywa Unii Europejskiej i państw członkowskich

Procesy migracyjne wywołują nie tylko zmiany instytucjonalno-systemowe, ale wpływają też na zmianę struktury społecznej państw przyjmujących. Migracje w Unii Europejskiej, w wyniku pogłębiającej się integracji oraz procesów globalizacji, zyskują wymiar coraz bardziej transnarodowy, dla którego charakterystyczne są powiązania ponad granicami administracyjnymi i kulturowymi (transnarodowe sieci migracyjne). Glick Schiller (2003) podkreśla, że takie zmiany wymagają redefinicji pojęć związanych z zarządzaniem migracjami, które nie dotyczą już jedynie pojedynczych państw i społeczeństw, ale wymagają podejścia wielopoziomowego i wielopodmiotowego. Z uwagi na wyzwania, trendy i wielowymiarowy charakter migracji zasadne wydaje się – z politologicznego punktu widzenia – uwzględnienie w analizie nowych ujęć teoretycznych, takich jak: nowy instytucjonalizm, wielopoziomowe zarządzanie czy otwarta metoda koordynacji.

Nowe ujęcia teoretyczne w analizie polityki integracji imigrantów

Ważnym ujęciem teoretycznym w badaniach nad polityką migracyjną i integracyjną jest nowy instytucjonalizm, pozwalający na wielowymiarowe analizowanie tej problematyki. Nowy instytucjonalizm umożliwia przedstawienie miejsca instytucji publicznych oraz prywatnych zajmujących się polityką integracyjną w sieci instytucji krajowych oraz szerszym ujęciu formalnych i nieformalnych sieci wielopoziomowych zależności (March, Olsen 1984). Pozwala to na badanie aktorów z perspektywy wielu płaszczyzn instytucjonalnych i prawnych (na poziomie lokalnym, narodowym, ponadnarodowym i międzynarodowym, w stosunkach bilateralnych oraz multilateralnych). Ponadto, w ramach teorii instytucjonalnej warto zwrócić uwagę na tzw. dynamiczne pojęcie instytucji, według którego rola i aktywność instytucji na poziomie wspólnotowym i krajowym to efekt działań, zmian i ciągłych transformacji preferencji, a nie tylko stosowania mechanizmów prawnych (konstytucyjnych czy traktatowych). Państwo nie stanowi już jedynego aktora integracji, ponieważ część jego zadań jest realizowana przez tzw. subaktorów (zdegradowane pojęcie instytucji): ministerstwa, terenową administrację rządową, samorządy lokalne, organizacje pozarządowe, migrantów. Instytucje reprezentujące środowisko migrantów mogą prowadzić konsultacje z ministerstwami na poziomie narodowym, brać udział w działaniach promowanych przez Komisję Europejską czy korzystać z programów i projektów oferowanych na poziomie europejskim.

Zarządzanie wielopoziomowe zamiennie określane jest w literaturze anglojęzycznej jako multi-level polity, governance in a multi-level system czy multi-tiered system of governance, a w literaturze polskiej bywa również nazywane rządzeniem wielopasmowym (Szczerski 2004, 2008; Sroka 2009). W omawianym modelu zaangażowanie aktorów, również pozainstytucjonalnych, na wszystkich poziomach, zarówno w układzie wertykalnym, jak i horyzontalnym, znacznie wykracza poza klasyczną formę rządzenia / sprawowania władzy. Zarządzanie wielopoziomowe dotyczy również funkcjonowania w systemie politycznym, w którym decyzje i wybory państw, instytucji oraz grup społecznych i aktorów prywatnych mają służyć realizacji złożonych celów, przy wykorzystaniu różnorodnych metod (Hooghe 1995).

Według Schmittera (2004) zarządzanie wielopoziomowe to przygotowanie do tworzenia wiążących decyzji, które angażują wielu politycznie suwerennych, ale współzależnych aktorów na różnych szczeblach terytorialnych, w bardziej lub mniej ciągłym i złożonym procesie negocjacji i implementacji polityk. W innym ujęciu zarządzanie wielopoziomowe jest określane jako system wielu aktorów reprezentujących poszczególne obszary, charakteryzujący się współzależnością, wspólnymi celami oraz elastycznymi granicami między sektorem publicznym i prywatnym (Svedrup, Kux 1997). Wielopoziomowe zarządzanie zmienia nie tylko przedmiot debat na wielu szczeblach władzy, ale też formę samego procesu politycznego. W prezentowanym modelu włączenie nowych aktorów prowadzi do skoordynowania działań Unii, państw członkowskich oraz władz regionalnych i lokalnych, opartych na partnerstwie i służących tworzeniu i realizowaniu polityki Unii Europejskiej (Komitet Regionów 2009: 1).

Wielopoziomowe zarządzanie migracjami oznacza jednocześnie negocjacje na wielu szczeblach terytorialnych, tj. ponadnarodowym, narodowym i lokalnym, jak i przenikanie sfery publicznej i prywatnej, wewnętrznej i międzynarodowej. Takie podejście ma likwidować bariery dla systemu decyzyjnego, rozumiane jako fizyczne granice jednostek terytorialnych oraz, funkcjonalnie, jako ograniczenia polityczne. Holistyczne spojrzenie na kształtowanie polityki integracji imigrantów w UE pokazuje, że coraz więcej obszarów wymyka się spod jurysdykcji jednego państwa i dotyczy UE jako całości, a błędy popełniane przez jedno państwo mogą mieć konsekwencje dla całego systemu.

Moim zdaniem, w zarządzaniu migracjami w UE istotną rolę odgrywa model wielopoziomowego zarządzania, w którym w procesie europeizacji i decentralizacji władzy dochodzi do partycypacji w realizacji zadania – równolegle na kilku płaszczyznach – różnych aktorów. W klasycznym ujęciu modelu MLG poziomem subnarodowym jest poziom regionalny, mający szczególne znaczenie w wypadku takich polityk jak na przykład polityka spójności. Na podstawie analizy ewolucji polityk integracji imigrantów w krajach UE oraz aktywności jej interesariuszy w ostatnich latach, uważam, że w wypadku migracji poziom lokalny (miast, samorządów lokalnych) odgrywa istotniejszą rolę. W niektórych metropoliach, takich jak Amsterdam, Bruksela czy Londyn, liczba imigrantów sięga prawie połowy ogółu mieszkańców (Lücken-Klaβen, Heckmann 2010). Wysoki odsetek imigrantów stanowi duże wyzwanie dla samorządów lokalnych. Nie chodzi tu jedynie o korzystanie przez cudzoziemców ze świadczeń socjalnych (co często podnoszą partie skrajnie prawicowe, wykorzystujące retorykę antyimigrancką w debacie publicznej), ale także o edukację, zakwaterowanie czy chociażby o zaspokojenie potrzeb związanych z wyznawaną religią (o czym pisałam w raportach z prowadzonych przeze mnie badań²). Jak twierdzi Penninx (2012), integracja imigrantów – nawet jeśli ramy legislacyjne tworzone są na poziomie narodowym – zawsze dokonuje się na poziomie lokalnym. Można powiedzieć, że nowe formy zarządzania dały władzom lokalnym nowe możliwości działania, a także szansę wykorzystania wypracowanych doświadczeń w działaniu bottom-up, w którym „up” nie jest poziomem narodowym, lecz europejskim. W dalszej części tekstu zaprezentowane zostaną działania podejmowane przez sieci miast, które mają wpływać na proces decyzyjny na poziomie europejskim. Wobec zamiany poziomu regionalnego na poziom lokalny w zarządzaniu polityką integracji imigrantów w UE można nawet uznać, że mówimy o multi-local governace.

Analizując wielopoziomowe zarządzanie polityką integracyjną w UE, wspomnieć należy o jeszcze jednym narzędziu, jakim jest otwarta metoda koordynacji (OMK). Metoda ta została zaprezentowana podczas Szczytu Rady Europejskiej w Lizbonie w roku 2000. Podkreślano w niej znaczenie partycypacji obywateli w procesie decyzyjnym, na poziomie ponadnarodowym. Przedstawienie nowego narzędzia integracji miało związek z przedstawioną podczas Szczytu Strategią Lizbońską, która zakładała przekształcenie Unii Europejskiej w najbardziej konkurencyjną i dynamiczna gospodarkę na świecie. Według Jesienia (2004: 54), OMK to sposób zachęcania do współpracy i wspierania jej pomiędzy państwami członkowskimi UE. Dotyczyć może także innych państw europejskich (niebędących członkami UE) w tych dziedzinach, w których z różnych przyczyn trudno stosować dotychczasowe metody integracyjne, w szczególności „twarde” prawo, tj. dyrektywy i rozporządzenia (Jesień 2004). Otwarta metoda koordynacji miała służyć współpracy i wypracowywaniu wspólnych celów w obszarach, w których państwa członkowskie realizują własne polityki. Sformułowano następujące narzędzia:

• tworzenie katalogów dobrych praktyk (best practices);
• formułowanie wytycznych (guidelines) w perspektywie krótko-, średnio- i długoterminowej;
• tworzenie ilościowych i jakościowych wskaźników (indicators) oraz punktów odniesienia (benchmarks);
• tworzenie narodowych planów działania (national action plans).

W wypadku polityki imigracyjnej, a ściślej polityki integracji imigrantów, wprowadzenie OMK sprowadzało się głównie do wymiany doświadczeń, tworzenia zbiorów dobrych praktyk, prób tworzenia ilościowych i jakościowych wskaźników integracji oraz oceny działań w tym obszarze prowadzonych w krajach członkowskich (Schäfer 2004). Radaelli (2003) zwraca uwagę, że OMK pozwala podejmować nowe inicjatywy w obszarach wrażliwych politycznie. Integracja imigrantów jest tu doskonałym przykładem takiego obszaru. Z punktu widzenia szukania nowych rozwiązań wpływających na uelastycznienie sztywnych unijnych procedur, otwarta metoda koordynacji daje możliwości wymiany informacji, gromadzenia danych i tworzenia zbiorów dobrych praktyk oraz prowadzenia monitoringu i ewaluacji działań podejmowanych w państwach członkowskich.

W polityce, której przedmiot jest silnie upolityczniony, a doświadczenia i interesy poszczególnych krajów niezwykle złożone, wypracowywanie wspólnych ram i wymiana informacji o dobrych praktykach wydaje się rozwiązaniem interesującym, które może dać początek wspólnym regulacjom w przyszłości. Moim zdaniem, największym wyzwaniem polityki integracyjnej na poziomie europejskim jest wypracowanie wspólnych wskaźników ilościowych i jakościowych dla mierzenia skuteczności działań prowadzonych w państwa członkowskich. Bez wspomnianych wskaźników nie jest możliwe stwierdzenie, czy działania te są z punktu widzenia integracji imigrantów skuteczne (Entzinger, Biezeveld 2003; Bijl, Verweij 2012).

Wyniki prowadzonych przeze mnie badań wskazują, że stosowanie nowych narzędzi zarządzania wyraźnie wpływa na zmiany w obszarze integracji imigrantów. Imigranci, stanowiący ważną grupę interesariuszy, otrzymują możliwość włączenia się w proces formułowania celów, zasad, narzędzi i scenariuszy rozwoju polityki integracyjnej. Z drugiej strony, rozumiejąc OMK jako zarządzanie przez cele, warto zastanowić się, czy cele aktorów zaangażowanych w tworzenie polityki integracyjnej nie są rozbieżne. Jak pogodzić cele imigrantów dbających o zaspokojenie swoich potrzeb ekonomicznych z interesami pracodawców, związków zawodowych czy lokalnych społeczności postrzegających duże zróżnicowanie etniczne jako zagrożenie? Zarówno MLG, jak i OMK włączają w proces negocjacji coraz większą liczbę interesariuszy, co może prowadzić do przedłużającego się dialogu, który może nie przełożyć się na zmiany legislacyjne.

Na zakończenie warto podkreślić, że model MLG w polityce integracji imigrantów należy rozpatrywać przez pryzmat roli i partycypacji poszczególnych aktorów. Istota teorii zakłada uzyskanie lepszych efektów poprzez rozłożenie działań na wiele podmiotów reprezentujących odmienne obszary i sektory. Zarządzanie – w modelu MLG – opiera się na dzieleniu, a nie monopolizowaniu kompetencji, i współistnieniu wielu potencjalnie odległych aktorów i instrumentów politycznych. W wypadku zarządzania migracjami model ten daje organizacjom imigranckim duże możliwości uczestniczenia w formułowaniu celów polityki integracyjnej, nie tylko na poziomie lokalnym, jak do tej pory, ale również europejskim, na przykład poprzez uczestniczenie w Europejskim Forum Integracyjnym.

Wyzwania integracji imigrantów – poziom państw narodowych

Państwa UE zmagające się z problemami demograficznymi, podlegające jednocześnie procesom globalizacji i integracji, z jednej strony, wykazują potrzebę napływu imigrantów, z drugiej, wciąż koncentrują się na niezwykle restrykcyjnej kontroli własnego terytorium, wyrażającej się w zwalczaniu nielegalnej imigracji, zapobieganiu nielegalnemu zatrudnianiu imigrantów, handlowi ludźmi itd. Jak zaznacza Hollifield (2003), państwa europejskie stoją przed dylematem pogodzenia interesu ekonomicznego wyrażonego koniecznością konkurencyjności na rynku globalnym z ochroną praw obywateli w państwie narodowym (Hollifield 2003). Upolitycznienie kwestii imigracji w Europie nie służy wprowadzaniu liberalnych rozwiązań, nawet jeśli są one uzasadnione ekonomicznie. Nastroje antyimigranckie narastające w społeczeństwach europejskich dla wielu partii skrajnie prawicowych stanowią fundament, na którym budują one swój kapitał polityczny, blokując racjonalne rozwiązania w tym obszarze. Długotrwały proces integracji jest często sprzeczny z logiką procesu politycznego w państwach demokratycznych, który jest nastawiony na efekty mierzalne w okresie między jednymi a kolejnymi wyborami. Penninx (2012) nazywa ten proces „demokratyczną niecierpliwością”. Partie polityczne w państwach członkowskich UE wykorzystują kwestie związane z imigracją i integracją imigrantów w walce politycznej. Często podkreślają silny związek tego obszaru z bezpieczeństwem i suwerennością państwa, jednocześnie postrzegając współpracę w tym obszarze jako zagrożenie i utratę kontroli.

Na sposób prowadzenia polityki integracji imigrantów w państwach członkowskich UE zasadniczy wpływ ma czynnik czasu oraz rodzaj doświadczeń związany z napływem imigrantów. Należy zauważyć, że państwa europejskie najbardziej doświadczone w tej dziedzinie, jak Holandia, Szwecja czy Wielka Brytania, prowadzą takie polityki od ponad 30 lat, a zagadnienia związane z tym obszarem już od dawna są przedmiotem debaty publicznej, przyczyniając się do włączenia w proces tworzenia polityki integracyjnej coraz to nowych aktorów. Niezwykle istotny jest również moment przekształcenia państw z krajów emigracji netto w kraje imigracji netto. W wypadku krajów Europy Środkowo-Wschodniej, które znajdują się dopiero w procesie transformacji, kształtowanie polityki migracyjnej jest silnie zdeterminowane europeizacją tego obszaru. Oznacza to, że mają one mniejszy wpływ na przyjmowane rozwiązania (w obszarze ochrony granic, azylu, nielegalnej imigracji) niż kraje zachodnioeuropejskie, które rozpoczęły pierwsze działania w latach 50. i 60. XX wieku, a od podpisania Traktatu Amsterdamskiego (1997 rok) i Szczytu w Tampere (1999 rok) wpływały na działania w tym zakresie na poziomie wspólnotowym. Co więcej, kraje zachodnioeuropejskie są niezwykle aktywne w negocjowaniu rozwiązań w obszarze migracji i integracji zarówno na poziomie międzyrządowym (Rada Europejska), jak i wspólnotowym. W wypadku nowych krajów członkowskich wyraźnie widać przejęcie dorobku wspólnotowego bez większego dopasowania go do potrzeb i specyfiki krajowej (Pawlak 2013; Matusz Protasiewicz 2013b).

Jeśli chodzi o politykę integracyjną, to – jak zauważa Penninx (2004) – dotyczy ona dwóch stron: państwa i imigrantów. Państwo jest w tym systemie reprezentowane przez instytucje, partie polityczne, związki zawodowe, doradców i ekspertów, natomiast imigranci – przez organizacje i stowarzyszenia imigranckie o różnym charakterze (kulturalne, społeczne, etniczne, religijne) oraz organizacje pozarządowe zajmujące się pomocą imigrantom. W zależności od systemu politycznego państwa oraz doświadczeń w prowadzeniu polityki migracyjnej występuje zróżnicowanie aktywności na poszczególnych poziomach władzy. We Francji mamy do czynienia z centralnym zarządzaniem migracjami, podczas gdy w Niemczech, Hiszpanii czy we Włoszech wyraźnie dostrzegana jest aktywność władz regionalnych i lokalnych, wynikająca z dużej autonomii regionów w tamtejszych systemach politycznych (Bleich 2003). W demokracji konsensualnej – której przykładem jest ustrój polityczny Holandii – dającej duże prawa mniejszościom i ich organizacjom, to właśnie ci aktorzy są szczególnie aktywni w procesie kształtowania polityki migracyjnej (Matusz Protasiewicz 2008). W wypadku Włoch i Hiszpanii, gdzie ważną rolę w realizowaniu polityki społecznej odgrywają organizacje pozarządowe, to one są ważnymi partnerami w debacie na temat migracji. Jeśli chodzi o nowe kraje członkowskie UE, wciąż będące bardziej krajami wysyłającymi niż przyjmującymi imigrantów, ich polityka migracyjna znajduje się we wczesnej fazie rozwoju i jest kształtowana głównie przez instytucje rządowe. Większość rozwiązań legislacyjnych w obszarze migracji kraje te przyjęły w procesie dopasowywania prawa krajowego do wymogów UE przed ratyfikacją traktatu akcesyjnego.

Polityka integracji imigrantów – poziom Unii Europejskiej

W ostatnim czasie coraz więcej uwagi przykłada się do denacjonalizacji polityk migracyjnych i intergracyjnych, w wyniku procesów takich jak integracja europejska, globalizacja czy współpraca międzynarodowa. W procesie integracji europejskiej państwa narodowe straciły pełną kontrolę nad polityką migracyjną na rzecz instytucji ponadnarodowych oraz współpracy międzyrządowej.

Po wejściu w życie Traktatu z Lizbony w 2007 roku i zniesieniu struktury filarowej w zarządzaniu politykami UE migracje stały się przedmiotem kompetencji Komisji Europejskiej oraz Rady Unii Europejskiej i Parlamentu Europejskiego działających w ramach procedury współpracy. W obszarze wolności, bezpieczeństwa i sprawiedliwości zdefiniowane zostały między innymi następujące zadania w odniesieniu do następujących zagadnień: swobodny przepływ osób (wewnętrzna mobilność obywateli UE), azyl, imigracja oraz kontrola granic (przeciwdziałanie nielegalnej imigracji), wchodzące w skład szeroko pojętego zarządzania migracjami. Analizując zmiany instytucjonalne wprowadzone Traktatem z Lizbony oraz rosnące zainteresowanie kwestiami migracji na poziomie europejskim, można zakładać, że najbliższe lata przyniosą wiele nowych inicjatyw w tym obszarze.

Zagadnienia związane z integracją imigrantów legalnie mieszkających na terenie UE imigrantów były traktowane jako uzupełnienie polityki imigracyjnej. Obszar ten pozostaje w kompetencjach państw członkowskich. Obecność imigrantów w UE, wynikające z tego faktu wyzwania integracyjne i występujące napięcia, takie jak na przykład zamieszki z udziałem imigrantów lub ich potomków na przedmieściach Paryża, Marsylii, Londynu czy Sztokholmu, coraz częściej przyczyniają się do traktowania integracji imigrantów jako wspólnej sprawy wszystkich państw członkowskich. Traktat o funkcjonowaniu Unii Europejskiej w art. 79 stwierdza, że instytucje europejskie podejmują działania w celu wspierania państw członkowskich w kształtowaniu polityki integracji obywateli państw trzecich (Dziennik Urzędowy UE, C83/47). Wytyczne przygotowane przez Komisję Europejską koncentrują się przede wszystkim na przestrzeganiu praw człowieka i promowaniu aktywnej integracji obywateli państw trzecich. W komunikacie O wspólnotowej polityce imigracyjnej Komisja zwraca uwagę, że błędnie prowadzona polityka integracyjna może prowadzić do nasilenia się zróżnicowanych problemów społecznych, w tym przede wszystkim do wykluczenia społecznego (European Commission 2001). Oficjalnie przyjęta definicja mówi, że integracja to: dynamiczny, dwustronny proces wzajemnego dostosowania wszystkich imigrantów i rezydentów w państwach członkowskich (Council of The European Union 2004). Komisja Europejska, definiując proces integracji, zwraca uwagę na następujące kwestie, które powinny zostać rozważone przez państwa członkowskie:

• wzmacnianie zdolności kraju przyjmującego do czerpania z różnorodności;
• wzmacnianie roli prywatnych aktorów w zarządzaniu różnorodnością;
• promowanie dobrych relacji sąsiedzkich;
• wzmacnianie współpracy z mediami w kwestiach integracji.

Komisja Europejska postuluje objęcie działaniami integracyjnymi jedynie obywateli państw trzecich legalnie przebywających na terenie państw członkowskich Unii Europejskiej. Przyjęcie takiej grupy docelowej ogranicza działania integracyjne, nie uwzględnia bowiem mobilności wewnętrznej, która stanowi istotne wyzwanie dla samorządów lokalnych (w obszarze edukacji, integracji kulturowej etc.). Komisja Europejska, jak już było wspomniane, postuluje również współpracę i wymianę informacji o dobrych praktykach między działającymi na rzecz integracji instytucjami państw członkowskich. Zostało to sformułowane w Programie Haskim, przyjętym przez Radę Europejską 5 listopada 2005 roku (Europan Commission 2005a). W tym celu KE powołała do życia Europejską Sieć Migracyjną oraz Krajowe Punkty Kontaktowe, mające za zadanie zbieranie danych dotyczących wdrażanych polityk integracyjnych oraz wypracowywanie wskaźników umożliwiających ocenę efektów prowadzonych polityk. Jednym z ważnych forów wymiany doświadczeń i omawiania najlepszych praktyk jest powołane w roku 2005 na podstawie Wspólnej agendy na rzecz integracji Europejskie Forum Integracyjne, mające służyć jako platforma dialogu na temat integracji imigrantów, swoiste miejsce spotkań przedstawicieli społeczeństwa obywatelskiego (Europan Commission 2005b). Uzupełnieniem Forum jest Europejska Strona Integracyjna (European Web Site on Integration), na której publikowane są raporty, wyniki badań, opisy dobrych praktyk i doświadczeń krajów członkowskich w zakresie integracji imigrantów.

Realizacja zadań sformułowanych we Wspólnej agendzie na rzecz integracji została wsparta finansowo w wysokości 813 milionów euro w latach 2007-2013 w ramach Europejskiego Funduszu na rzecz Integracji Obywateli Państw Trzecich (EFI), będącego częścią programu SOLID (razem z Funduszem Granic Zewnętrznych, Europejskim Funduszem Powrotów Imigrantów oraz Europejskim Funduszem na rzecz Uchodźców). EFI został ustanowiony na mocy decyzji Rady Unii Eropejskiej w roku 2007 (Council of the European Union 2007). Moim zdaniem, fundusz EFI jest najważniejszym narzędziem, którym obecnie dysponuje Komisja Europejska. Po pierwsze, w sposób praktyczny pozwala wdrażać cele Wspólnej agendy na rzecz integracji oraz Wspólnych podstawowych zasad dotyczących integracji imigrantów (Common Basic Principles on Immigrants’ Integration). Po drugie, daje KE możliwość kontroli państw członkowskich w tym obszarze. Po trzecie, wzmacnia współpracę między KE a instytucjami krajowymi odpowiedzialnymi za EFI. Tym samym, dysponując narzędziem finansowym, KE znacznie wzmacnia swoje kompetencje w zakresie współpracy z instytucjami państw członkowskich.

Poza przywołanymi już czynnikami wpływającymi na tworzenie polityki integracyjnej w krajach członkowskich oraz na poziomie europejskim, warto jeszcze zwrócić uwagę na badania nad migracjami i ich rolę w kształtowaniu polityki migracyjnej. Wraz ze wzrostem zainteresowania tym zagadnieniem i włączeniem go do debaty publicznej politycy coraz częściej wykorzystywali badania z tego obszaru do tworzenia koncepcji zarządzania zjawiskiem napływu imigrantów oraz ich integracji. Jak zauważają Penninx i Scholten, współpraca ludzi nauki z decydentami politycznymi w obszarze migracji przybierała różne formy: w Belgii, Niemczech i we Włoszech dialog między naukowcami i politykami (policy makers) odbywał się poprzez kontakty prywatne, nieformalne sieci i otwarte debaty publiczne. W innych krajach natomiast odbywał się on w sposób bardziej zinstytucjonalizowany, poprzez stworzenie ciał doradczych czy rad naukowych (Penninx, Scholten 2010: 12). Wpływ badań migracyjnych na tworzenie polityki integracji imigrantów nie jest ograniczony jedynie do poziomu państwa. Dzięki grantom europejskim tworzy się coraz więcej sieci i konsorcjów badawczych, zajmujących się analizą zjawisk migracyjnych, na przykład sieć IMISCOE. Tym samym, naukowcy i eksperci z tej dziedziny są jeszcze jednym aktorem w modelu MLG, działającym zarówno na poziomie europejskim, narodowym, jak i lokalnym.

Zarządzanie integracją imigrantów na poziomie miast

Silne powiązanie kwestii migracji z kwestią suwerenności i kompetencjami państw narodowych spowodowało, że miasta przez długie lata nie były postrzegane jako ważny aktor w zarządzaniu tym obszarem, mimo że w ramach swoich kompetencji podejmowały lokalne inicjatywy mające na celu zarządzanie rosnącą różnorodnością³. Z punktu widzenia władz centralnych, samorządy lokalne były odpowiedzialne jedynie za implementację rozwiązań legislacyjnych dotyczących integracji imigrantów, stworzonych na poziomie krajowym.

W zakresie polityki integracji imigrantów władze lokalne biorą odpowiedzialność przede wszystkim za implementację prawa oraz wykonywanie ustawowo przyznanych im zadań. Uwzględniając lokalną sytuację integracyjną, miasta w ramach swoich kompetencji przyjmują strategie zarządzania różnorodnością, uwzględniające wiele typów działań⁴. Strategie te dotyczą przeciwdziałania dyskryminacji i marginalizacji imigrantów w przestrzeni miejskiej, budowania pozytywnych relacji między zróżnicowanymi etnicznie mieszkańcami oraz stymulowania dialogu międzykulturowego. Miasta – do niedawna mające tylko ograniczoną rolę w UE – pretendują obecnie do roli partnerów w podejmowaniu i realizacji decyzji, radząc sobie z problemami legitymizacji władzy poprzez bliższe relacje z obywatelami (Carmichael 2006).

Zwiększająca się rola miast w procesie globalizacji

Proces globalizacji, jak zwraca uwagę Sassen (1991), wpłynął na tworzenie się miast globalnych, gdzie siedziby mają transnarodowe korporacje, co przyczynia się do zmian ekonomicznych i społecznych. Miasta prowadzą działania polegające na pozyskiwaniu inwestycji zagranicznych, siedzib korporacji czy organizacji międzynarodowych, czym w sposób pośredni przyczyniają się w do napływu zróżnicowanych etnicznie pracowników. Rozwój miast powoduje również tworzenie się coraz większej liczby miejsc pracy w tak zwanym drugim sektorze (usługi), który przyciąga imigrantów. Miasta charakteryzują się złożoną siecią powiązań między organizacjami, instytucjami i grupami społecznymi, które coraz częściej porozumiewają się w celu rozwiązywania problemów lokalnych. Żyjemy w czasach, w których, z jednej strony, myślimy globalnie, wykorzystując nowe technologie i produkty, a z drugiej strony – co pokazują badania – odczuwamy silne poczucie przynależności do społeczności lokalnej, którą może być dzielnica, sąsiedztwo czy miasto (Van Crean, Vancluysen, Ackeart 2007).

Powiązania między zróżnicowanymi aktorami sfery gospodarczej, społecznej i politycznej w społecznościach lokalnych często prowadzą do inicjowania działań zmierzających do wywierania nacisku na sprawujących władzę w celu rozwiązywania lokalnych problemów. Działania te coraz częściej – poza komunikacją, edukacją czy rozrywką – dotyczą zarządzania zróżnicowanymi etnicznie społecznościami. To sprawia, że coraz więcej samorządów lokalnych podejmuje współpracę polegającą na wymianie doświadczeń w zakresie integracji imigracji (Penninx, Spencer, Van Hear 2008).

Z punktu widzenia rosnącej roli miast w procesie oddziaływania na kształtowanie polityki na poziomie narodowym i europejskim ważna jest silna pozycja burmistrzów czy prezydentów miast. Wzmocnieni aktywnością miast w skali globalnej i regionalnej (sieci współpracy – światowe i europejskie) burmistrzowie i prezydenci przyjmują rolę silnych liderów, którzy w miarę posiadanych kompetencji dążą do wdrażania strategii rozwoju miast i budowania ich wizerunku na arenie międzynarodowej. Poza przyciąganiem inwestorów, władze miast koncentrują się na pozyskiwaniu dużych imprez międzynarodowych, sportowych, kulturalnych czy politycznych, służących wzmacnianiu wizerunku miasta, który może później przekładać się na wzrost gospodarczy (na przykład przez rozwój turystyki). Burmistrzowie mają nawet własną organizację City Mayors z siedzibą w Londynie, która co roku przyznaje nagrodę Burmistrza Świata.

Badania miejskie (urban studies) pokazują, że proces globalizacji zwiększył znaczenie gospodarcze, ale również społeczne i polityczne miast (Jałowiecki 2011). Jak twierdzą Borja i Castells (1997), władze lokalne mogą sprawnie realizować zadania w obszarze gospodarki i konkurencyjności (zarządzanie warunkami i środkami wpływającymi na wydajność gospodarczą, między innymi chodzi o system edukacji, komunikację miejską, mieszkalnictwo, życie kulturalne), integracji społeczno-kulturowej (zarządzanie coraz bardziej zróżnicowanymi społecznie mieszkańcami miast). Mechanizmy globalizacji powodują zbliżanie się do siebie miast odległych geograficznie poprzez ich uczestnictwo w formalnych i nieformalnych sieciach współpracy. Jedną z takich inicjatyw jest powołane na konferencji Narodów Zjednoczonych ds. Osiedli Ludzkich (UN-HABITAT) Światowe Zgromadzenie Miast i Władz Lokalnych (World Assembly of Cities and Local Authoriteis, WACLA). Wraz z postępem urbanizacji miasta zyskują na znaczeniu. Samorządy lokalne są bliżej obywateli, przez co czują większą legitymizację dla prowadzonych działań. W wypadku UE proces integracji i pojawianie się nowych narzędzi oraz instytucji reprezentujących władze lokalne sprzyja wzrostowi ich roli jako sieci aktorów działających na poziomie europejskim.

Działania integracyjne na poziomie miast

Jak już wcześniej pisałam, w klasycznym modelu MLG poziomem subnarodowym jest poziom regionalny, szczególnie znaczący w wypadku takich polityk jak na przykład polityka spójności. W wypadku migracji znacznie ważniejszą rolę pełni poziom lokalny (miast, samorządów lokalnych).

Tabela 1. Imigranci i osoby o pochodzeniu imigranckim w wybranych miastach objętych badaniem CLIP

b.d. – brak danych

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych ilościowych z badania CLIP, moduł III (Lücken-Klaβen, Heckmann 2010).

Pierwsze programy integracyjne stanowiące odpowiedź na potrzeby imigrantów były podejmowane przez władze samorządowe, często z inicjatywy organizacji pozarządowych lub we współpracy z nimi (takimi jak AWO w Niemczech czy Caritas we Włoszech). Przykładem takich miast może być Rotterdam, Amsterdam, Turyn, Frankfurt (Lücken-Klaβen, Heckmann 2010). Dopiero dużo później działania integracyjne były przejmowane przez władze państwowe, a kompetencje samorządów lokalnych były ograniczane do implementowania ustalonej odgórnie polityki w tym obszarze. Dzięki procesowi integracji europejskiej i współpracy aktorów wielu poziomów władze lokalne zaczęły wywierać wpływ na formułowanie celów polityki integracyjnej w wymiarze europejskim. Można powiedzieć, że nowe formy zarządzania dały władzom lokalnym nowe możliwości działania, a także szansę wykorzystania wcześniej wypracowanych doświadczeń w działaniu bottom-up, w którym „up” nie jest poziomem narodowym, lecz europejskim.

Jak była o tym mowa wcześniej, pozycja i siła decyzyjna aktorów lokalnych jest zależna od podstaw prawnych, ustroju politycznego i charakteru polityki prowadzonej w danym kraju członkowskim, a przede wszystkim od poziomu decentralizacji władzy publicznej. Wzrost znaczenia poziomu lokalnego w tworzeniu polityki migracyjnej wiąże się z bezpośrednią konfrontacją władz lokalnych/miejskich z dużą koncentracją imigrantów na ich terenie. W miastach zachodnioeuropejskich, w których intensywny napływ imigrantów rozpoczął się po II wojnie światowej, udział procentowy imigrantów wynosi od 10 do 30 proc., a w niektórych miastach, o których była mowa wcześniej, sięga nawet 50 proc. (Amsterdam, Bruksela, Londyn, Frankfurt) (por. Tabela 1). Znaczenie koncentracji imigrantów w miastach europejskich podkreślali w swoich pracach Rogers i Tillie (2001) oraz Penninx, Kraal, Martiniello i Vertovec (2004). Wszyscy oni skupiali się na wyzwaniach ekonomicznych, społecznych i kulturowych, wynikających z wysokiej koncentracji imigrantów w miastach europejskich. Jak wcześniej wspomniałam, doświadczenia krajów europejskich pokazują, że proces tworzenia polityki integracyjnej na poziomie narodowym jest często długotrwały i mało efektywny. Większość działań podejmowanych w obszarze integracji imigrantów najpierw była realizowana na poziomie lokalnym. Władze miast, w których dochodziło do znaczącej koncentracji imigrantów, były konfrontowane z koniecznością rozwiązywania bieżących problemów, nawet w sytuacji braku podstaw prawnych stworzonych na poziomie krajowym. Niezależnie od posiadanych uprawnień i środków, władze miejskie muszą podejmować działania w obszarze integracji imigrantów, gdyż ich brak może mieć poważne konsekwencje dla ich sytuacji ekonomicznej, społecznej i politycznej. Może również w sposób zasadniczy wpływać na relacje społeczne i międzygrupowe. Jak twierdzi Penninx (2012: 12), integracja zachodzi zawsze na poziomie lokalnym, nawet jeżeli niektóre z jej mechanizmów rządzą się regułami instytucjonalnymi ustanowionymi na wyższych (regionalnym, państwowym, pooonadnarodowym) poziomach.

Bardzo często w innowacyjności i kompleksowości swoich rozwiązań miasta wyprzedzają działania władz centralnych. Na pierwszym etapie prowadzenia działań integracyjnych władze miast wprowadzały rozwiązania w obszarach kluczowych dla integracji i funkcjonowania imigrantów, takich jak rynek pracy (przeciwdziałanie bezrobociu – szczególnie w okresie kryzysu gospodarczego, który zawsze najbardziej dotykał imigrantów), system edukacyjny (koncentracja dzieci imigranckich w poszczególnych szkołach, dzielnicach, szkolenia dla kadry nauczycielskiej dotyczące pracy w zróżnicowanej etnicznie grupie), system mieszkalnictwa (segregacja imigrantów w określonych dzielnicach miast, opuszczanie dzielnic zamieszkałych przez imigrantów przez rdzennych mieszkańców, degeneracja tych dzielnic). Na drugim etapie, który nastąpił znacznie później (w niektórych miastach – na przykład w Sztokholmie czy Kopenhadze – proces ten obserwujemy obecnie), wystąpiły napięcia dotyczące tożsamości imigrantów, przejawy niechęci wobec nich, manifestowanej przez rdzennych mieszkańców. Społeczności lokalne wywierały presję na władze, domagając się „rozwiązywania problemów integracyjnych” (Alexander 2004). Rola władz lokalnych miała charakter mediacyjny. Obszary działania na pierwszym etapie dotyczyły spraw społeczno-ekonomicznych, później coraz częściej także spraw kulturowo-religijnych, co pokazały badania CLIP (Lücken-Klaβen, Heckmann 2010) (por. Tabela 2). Dla imigrantów kwestie związane z religią i kultywowaniem tradycji (ubój rytualny, pochówek rytualny, nauka języka i religii w szkole) stanowią jeden z najważniejszych obszarów, w którym oczekują wsparcia władz lokalnych.

Tabela 2. Działania władz miejskich w obszarze integracji imigrantów

Źródło: opracowanie własne na podstawie materiałów badawczych CLIP 2009-2011.

^a W wielu miastach, w których występował duży odsetek mieszkańców nie posiadających obywatelstwa i praw politycznych, władze starały się wprowadzać rozwiązania umożliwiające imigrantom i organizacjom imigranckim uczestniczenie w podejmowaniu decyzji, szczególnie dotyczących polityki integracyjnej.

Rola sieci miast partnerskich w modelu wielopoziomowego zarządzania

Pierwsze działania polegające na współpracy samorządów lokalnych w ramach sieci rozpoczęły się w 1986 roku od powołania sieci miast europejskich Eurocities, skupiającej dziś 50 największych miast europejskich⁵. Współpracujące miasta inicjują badania naukowe, dyskusje i prace w grupach roboczych, by szukać wspólnych rozwiązań i wymieniać się informacjami o dobrych praktykach w zróżnicowanych obszarach, takich jak kultura, ochrona środowiska, innowacje i zarządzanie różnorodnością. Działalność sieci miast jest wspierana ze środków unijnych, co pozwala prowadzić na przykład badania naukowe dotyczące sposobów zarządzania różnorodnością. Celem sieci jest również wspieranie wymiany wiedzy na temat dobrych praktyk integracyjnych, co ma wzmacniać proces uczenia się (policy learning process)6. Kolejnym przykładem sieci miast partnerskich jest CLIP (Cities for Local Integration Policy), sieć utworzona w roku 2006 przez Kongres Władz Lokalnych i Regionalnych Rady Europy, władze miasta Stuttgart oraz agencję unijną Eurofound z siedzibą w Dublinie. Sieć zrzesza 30 miast europejskich, które wykazują zainteresowanie kwestiami związanymi z integracją imigrantów⁷. Działania sieci są wspierane przez instytucje i organizacje europejskie, między innymi Komitet Regionów i Europejską Sieć Przeciwko Rasizmowi. Sieć miast partnerskich CLIP w latach 2008-2010 ściśle współpracowała z grupą badawczą CLIP w celu określenia listy tematów objętych badaniami naukowymi. Podobnie jak w sieci Eurocities, miasta skupione w sieci CLIP wymieniały się informacjami na temat dobrych praktyk i wywierania wpływu na instytucje wspólnotowe. Kolejnym przykładem wspólnej inicjatywy miast jest sieć Intercultural Cities, promująca lokalny model zarządzania różnorodnością nazywany międzykulturową integracją. Sieć miast Intercultural Cities podkreśla rolę poziomu lokalnego w polityce integracyjnej i znaczenie wymiany doświadczeń w procesie dochodzenia do najbardziej skutecznych rozwiązań (city-to-city mentoring). Działalność sieci jest finansowana przez Radę Europy i Dyrekcję Generalną ds. Edukacji i Kultury Komisji Europejskiej. Wszystkie trzy przykłady pokazują rosnące znaczenie miast partnerskich w obszarze integracji imigrantów.

Tabela 3. Cechy wspólne wybranych sieci miast partnerskich

Źródło: opracowanie własne.

Współpraca sieci miast partnerskich reprezentujących poziom lokalny z instytucjami i innymi interesariuszami poziomu europejskiego wyraźnie wskazuje na wpisywanie się tych działań w model wielopoziomowego zarządzania. Wymienione cechy wspólne omówionych wyżej sieci miast (Tabela 3) wskazują również na stosowanie rożnych narzędzi, takich jak dobre praktyki, punkty odniesienia (tzw. benchmarki) czy cele długookresowe.

Z punktu widzenia MLG rosnąca aktywność władz lokalnych nie powinna być analizowana jedynie jako działalność aktora ograniczonego do jednego poziomu. Władze lokalne jako aktor w wielopoziomowym zarządzaniu mogą nie tylko nadawać impuls do zmiany polityki w ramach perspektywy bottom-up, ale również stać się częścią policy network, wywierając wpływ na europejski wymiar polityki integracyjnej poprzez współpracę w ramach wspomnianych sieci miast, na przykład Eurocities czy CLIP. Miasta wymieniają się doświadczeniami, nawiązują współpracę, inicjują badania naukowe, które mają wspomóc szukanie nowych rozwiązań w łączącej je dziedzinie. Z politycznego punktu widzenia uczestnictwo w sieci daje miastom większą możliwość wpływania na decyzje podejmowane na poziomie europejskim. Zainteresowanie miast współpracą z instytucjami wspólnotowymi ściśle wiąże się z rosnącą rolą gospodarczą i polityczną miast w skali globalnej. W pierwszej fazie napływu imigrantów do Europy (lata 1960.-1970.) brak zainteresowania kwestiami integracji imigrantów, a w kolejnej fazie silne upolitycznienie tego zagadnienia (lata 1990.) prowadziły do trudności w osiągnięciu postulowanych przez władze lokalne celów, takich jak zwiększanie środków finansowych czy kompetencji wykonawczych w tym obszarze. Niejednokrotnie władze miast w celu uzyskania wsparcia władz centralnych włączały działania integracyjne w zakres innych realizowanych działań, na które można było uzyskać finansowanie. Przykładem może być przeciwdziałanie bezrobociu czy aktywizacja grup narażonych na bezrobocie, bez wskazywania konkretnie imigrantów, czy polityki rewitalizacji miast bez wskazywania na dzielnice imigranckie, które bardzo często znajdowały się w historycznych centrach miast (wiązało się to z przeprowadzkami lokalnej populacji na willowe przedmieścia).

Niezwykle istotne jest oddziaływanie instytucji poziomu lokalnego na formułowanie celów na poziomie europejskim. Wracając do sieci miast, warto zauważyć, że władze lokalne, angażując się w projekty badawcze, miały szansę wpływać na wybór zagadnień poddawanych analizie. Wypracowanie listy tematów wymagało współpracy, dyskusji i porównania prowadzonych przez władze lokalne działań w obszarze integracji imigrantów.

Celem projektu CLIP było nie tylko przeprowadzenie badań, ale także przedstawienie rekomendacji i stworzenie katalogu dobrych praktyk, które mogły być wykorzystywane przez inne miasta będące członkami sieci. Bardzo ważnym elementem projektu były spotkania i konferencje, podczas których przedstawiciele miast (głównie departamentów integracji) wymieniali doświadczenia i dyskutowali o wynikach badań. Przykład sieci CLIP wyraźnie pokazuje kilka mechanizmów koordynacji polityki integracyjnej w praktyce:

• badanie jest finansowane ze środków unijnych, zarządzane przez agencję unijną Eurofound oraz miasto Stuttgart, we współpracy z innymi miastami;
• następuje współpraca różnych aktorów zaangażowanych w tworzenie inicjatyw integracyjnych władz lokalnych, instytucji europejskich, partnerów społecznych i organizacji imigranckich;
• podczas spotkań, konferencji i prezentacji wyników badań zawsze podejmowane są starania, by dane zebrane w 30 miastach europejskich służyły nadaniu impulsu dla działań na poziomie europejskim;
• efektem współpracy sieci miast jest między innymi dokument The European Pact for Integration. For the Development of a Common Migration and Integration Policy in the EU, zaproponowany przez burmistrza miasta Stuttgart, koordynującego sieć CLIP.
• aktywnymi uczestnikami procesu ewaluacji badania byli, poza Eurofound, również przedstawiciele Komisji Europejskiej, miast uczestniczących w projekcie oraz Kongresu Władz Lokalnych i Regionalnych Rady Europy, co pokazuje wielopoziomowy charakter aktorów zaangażowanych
  w projekt.

Projekt CLIP jest wyrazem ważnego trendu w badaniach migracyjnych w Europie. Po pierwsze, promuje ujęcie porównawcze. Po drugie, łączy współpracę badaczy migracyjnych z praktykami tworzącymi polityki integracyjne, w tym wypadku na poziomie lokalnym (migration research – policy makers nexus). Aktywność sieci miast partnerskich CLIP oraz praktyczne wykorzystywanie wypracowanych w czasie działań grupy badawczej wniosków i rekomendacji zaowocowały częstym wykorzystywaniem wniosków CLIP w materiałach instytucji UE. Wybrane przykłady przedstawia tabela poniżej.

Tabela 4. Wykorzystanie danych z badania CLIP przez instytucje w UE

Źródło: Raport ewaluacyjny CLIP (Schmidt, Stan 2010).

To zestawienie wyraźnie pokazuje, że nowe metody zarządzania w UE, dające możliwość wywierania wpływu przez władze lokalne na poziomie europejskim, stymulują debatę oraz nadają impuls formułowaniu nowych celów polityki integracji imigrantów. Jednocześnie włączają w ten proces partnerów społecznych.

Funkcjonowanie modelu wielopoziomowego zarządzania oraz otwartej metody koordynacji w działaniach instytucji unijnych w obszarze migracji wyraźnie wzmacnia pozycję władz lokalnych. Bazując na wynikach dostępnych badań, nie można lekceważyć znaczenia władz lokalnych w procesie integracji imigrantów. Jest ono bez wątpienia wyzwaniem dla poszczególnych państw członkowskich, jak również dla całej Wspólnoty. Władze lokalne w sposób skuteczny potrafią określić priorytety działań integracyjnych, szczególnie w sferze społeczno-ekonomicznej (rynek pracy, pomoc społeczna, mieszkalnictwo, edukacja). Najważniejsze jednak w procesie dochodzenia do decyzji politycznych i legislacyjnych jest aktywne uczestnictwo wszystkich interesariuszy reprezentujących poszczególne poziomy procesu decyzyjnego. Władze państwowe, jak podkreślają Lücken-Klaβen i Heckmann (2010), powinny określić ramy, kierunki i główne cele polityk integracyjnych oraz zapewnić polityczną legitymację dla takich działań. Z kolei władzom lokalnym powinno się zostawić swobodę w określeniu treści i narzędzi dochodzenia do sformułowanych na poziomie państwowym celów.

Bardzo interesująca we współpracy miast w ramach sieci partnerskich jest wspólnota interesów oraz chęć korzystania z dobrych praktyk stosowanych w innych miastach. Władze lokalne są nastawione bardziej pragmatycznie do kwestii integracji imigrantów i, jak dotychczas, udało im się uniknąć dużego upolitycznienia tych kwestii, co cechuje debatę publiczną na ten temat na poziomie państwowym. Modele integracji imigrantów wypracowane przez państwa członkowskie UE przez ostatnie dziesięciolecia różnią się od siebie za względu na czynniki, które zostały już wcześniej omówione. Ta różnorodność modeli zakorzeniona w świadomości decydentów, połączona z wysokim stopniem polityzacji tego zjawiska powoduje, że władze państw członkowskich próbują szukać własnych rozwiązań i są zdecydowanie mniej otwarte na współpracę. Działania UE, choć mają jedynie charakter wspomagający, stymulują wymianę doświadczeń i kształtują debatę na temat integracji imigrantów. Co ważne, spowodowało to włączenie nowych aktorów, takich jak organizacje imigranckie działające na wszystkich poziomach, od lokalnego do europejskiego (coraz więcej organizacji imigranckich tworzy organizacje parasolowe aktywne na poziomie europejskim lub przystępuje do takich organizacji), organizacje społeczeństwa obywatelskiego reprezentujące populację większościową (coraz częściej podejmują działania w tym obszarze), ale również kościoły, związki zawodowe, organizacje pracodawców, partie polityczne i media. Tak duże zróżnicowanie zaangażowanych aktorów wpływa na większą świadomość wyzwań integracyjnych oraz ewolucję pozycji imigrantów w tym procesie – od przedmiotu polityki, jak w latach 70. i 80. XX wieku, do aktywnego uczestnika debaty publicznej. Nowe formy zarządzania dają duże możliwości partycypacyjne w procesie policy learning przedstawicielom społeczeństwa obywatelskiego, władzom lokalnym, a w tym konkretnym wypadku imigrantom (którzy – o czym należy pamiętać – nie są obywatelami).

Badania na temat znaczenia poziomu lokalnego w kształtowaniu polityki integracji imigrantów

W badaniach nad migracjami analiza procesów tworzenia polityk migracyjnych przez samorządy lokalne z uwzględnieniem nowych form zarządzania jest zagadnieniem stosunkowo nowym. Jednym z pierwszych badań porównawczych uwzględniających to zagadnienie był projekt UNESCO zatytułowany Multicultural Policies and Modes of Citizenship in European Cities realizowany w 1996 roku oraz projekt OECD z roku 1998, którego efektem była publikacja zatytułowana Immigrants, Integration and Cities. Exploring the Links. Cechą wspólną obu projektów było zidentyfikowanie obszarów integracji imigrantów objętych zainteresowaniem władz lokalnych oraz aktorów zaangażowanych w tworzenie programów i działań. W ramach obu projektów zgromadzono dużą ilość interesujących danych empirycznych, ale nie wypracowano ram teoretycznych pozwalających na dokonanie porównań między poszczególnymi miastami. Bazując na badaniu UNESCO, Alexander (2004) przygotował interesującą typologię pozwalającą dokonywać porównań – również na podstawie danych ilościowych – działań dotyczących postaw i polityk wobec imigrantów na poziomie miast. Zincone i Caponio (2004), w przygotowanym w ramach IMISCOE The Multilevel Governance of Migration: State of the Art, klasyfikują ten obszar badań jako najnowszy i stosunkowo słabo zbadany. Jak do tej pory nie ukazały się większe opracowania poświęcone temu zagadnieniu. Prace porównawcze dotyczące zarządzania migracjami odnoszą się zazwyczaj do wybranych elementów, na przykład poziomu narodowego, poziomu lokalnego czy europejskiego, lub aktorów zaangażowanych w ten proces⁸. Przywołany powyżej State of the Art jako pierwszy podejmuje próbę stworzenia kryteriów analizy polityk migracyjnych, uwzględniając model MLG. Zincone i Caponio (2004) proponują skupienie się na dwóch wymiarach analizy. Pierwszy dotyczy poziomów rządzenia, gdzie decyzje są podejmowane na poziomie narodowym, regionalnym czy lokalnym, a relacje między tymi poziomami mają charakter odgórny (top-down) bądź oddolny (bottom-up). Drugi wymiar dotyczy półformalnych i nieformalnych aktorów: organizacji pozarządowych, ruchów społecznych, grup mniejszościowych, i ich roli w zarządzaniu różnorodnością (Zincone, Caponio 2004: 1-2). Governance⁹ odgórnie za pomocą instytucji ponadnarodowych transferujących zadania do poziomu regionalnego i lokalnego miesza się
z procesami oddolnej współpracy podmiotów subnarodowych z władzami państwa i Unii Europejskiej jako organizacji (Zincone, Caponio 2004: 7).

Rys. 1. Model wielopoziomowego zarządzania w polityce migracyjnej

Źródło: opracowanie własne - Matusz Protasiewicz, Bromski.

Piattoni (2008) oraz Zincone i Caponio (2004), pisząc o MLG, koncentrują się na kontekście politycznej mobilizacji, podejmowaniu decyzji oraz strukturze politycznej (Piattoni 2009). Zasadnicze pytanie dotyczy sposobu, w jaki podmioty mobilizują i przygotowują się do wspólnego decydowania, jak podejmowane są decyzje oraz jaki kształt przyjmuje Unia Europejska (polity). Podejmowanie decyzji (policy-making) polega na podziale zadań między wieloma instytucjami różnych szczebli oraz włączeniu do negocjacji instytucji pozarządowych (Piattoni 2008).

W badaniach oraz publikacjach dotyczących polityki integracyjnej na poziomie lokalnym, które ukazały się w ostatnich latach, dominują studia przypadków dotyczące wybranych miast i samorządów lokalnych. Dotyczą one sposobów prowadzonej polityki, obszarów nią objętych, grup docelowych oraz trzech podstawowych wymiarów integracji, tj. wymiaru prawno-politycznego, ekonomiczno-społecznego i kulturowego. Na uwagę zasługuje wydana w ramach sieci IMISCOE pozycja The Local Dimension of Migration Policymaking (Caponio, Borkert 2010). Coraz częściej lokalne polityki zarządzania różnorodnością koncentrują się na relacjach społeczeństw przyjmujących z imigrantami wyznania muzułmańskiego, co znalazło swoje odzwierciedlenie w badaniach. Największe badanie tego zagadnienia przeprowadził Open Society Institute w ramach projektu Muslims in Europe oraz grupa badawcza CLIP w module dotyczącym relacji międzygrupowych (Open Society Institute 2010; Lucken-Klassen, Heckmann 2010).

Rosnąca rola miast w wielopoziomowym zarządzaniu migracjami oraz aktywne działania integracyjne podejmowane przez władze lokalne bez wątpienia wpłyną na zainteresowanie badaczy różnorodnym ujęciem tego tematu w najbliższych latach.

Zakończenie

Zarządzanie migracjami oraz procesem integracji imigrantów w Unii Europejskiej stało się wyzwaniem dla wszystkich krajów członkowskich. Państwa narodowe monopolizujące kompetencje w tym obszarze są konfrontowane z nowymi aktorami na poziomie wspólnotowym i lokalnym, podejmującymi działania wpływające na proces decyzyjny. Polityka integracji imigrantów jest zagadnieniem niezwykle złożonym, obejmującym często ścierające się ze sobą koncepcje i definicje. Dodatkowo, proces ten ma charakter długofalowy, a jego efekty mogą być mierzone jedynie w długiej perspektywie, co nie wpisuje się w proces polityczny, nastawiony na szybkie i widoczne efekty. Jak pokazują zaprezentowane w artykule doświadczenia z poziomu wspólnotowego i lokalnego reprezentowanego przez miasta, jesteśmy obecnie świadkami zasadniczych zmian w zarządzaniu polityką integracji imigrantów w Unii Europejskiej. Zmiany te wpisują się w model wielopoziomowego zarządzania, który zawiera kilka interesujących elementów. Po pierwsze, jest to wzrost zainteresowania miast współpracą w obszarze integracji imigrantów, polegającą na wymianie doświadczeń, wzmacnianiu procesu uczenia się i ewaluacji prowadzonych programów/projektów. Takie działania, odpowiadające współpracy horyzontalnej, wykraczają jednak poza terytorium jednego państwa, zyskując tym samym wymiar międzynarodowy. Po drugie, analiza działania sieci miast wykazała, że ich celem jest wpływanie na proces decyzyjny na poziomie wspólnotowym. Nie chodzi więc jedynie o wymianę informacji o dobrych praktykach i wzmacnianie procesu uczenia się, ale także o odgrywanie roli aktywnego aktora tego procesu. Co ciekawe, działania podejmowane przez sieci miast zmierzające do określenia celów, priorytetów i narzędzi ustalanych na poziomie wspólnotowym odbywają się z pominięciem poziomu narodowego. Miasta przez długie lata były postrzegane jedynie jako wykonawca decyzji podejmowanych na poziomie narodowym. Obecnie wyraźnie wykorzystują przestrzeń, jaka w modelu wielopoziomowym zostaje im stworzona głównie przez instytucje wspólnotowe. Komisja Europejska, używając nowych narzędzi zarządzania, takich jak Europejskie Forum Integracyjne, Europejska Strona Integracyjna, a także działania wspólnotowe finansowane z Europejskiego Funduszu na rzecz Integracji Obywateli Państw Trzecich (community action), dąży do włączania aktorów publicznych i prywatnych poziomu lokalnego w proces decyzyjny. Z punktu widzenia KE takie działania pozwalają częściowo ominąć poziom narodowy, na którym kwestie integracji imigrantów są niezwykle upolitycznione. Z drugiej strony, państwa europejskie posiadające największe doświadczenia w obszarze migracji silnie forsują własne rozwiązania, zarówno na poziomie międzyrządowym, jak i we współpracy z instytucjami wspólnotowymi. Wielopoziomowe zarządzanie transferujące przedmiot polityki na wiele poziomów wpływa na wymianę doświadczeń, proces uczenia się, a także wielopoziomową i wielopłaszczyznową debatę na temat integracji. Jednak, jak podkreślają krytycy, takie działania, w nieznaczny sposób przekładają się na rozwiązania legislacyjne. Włączanie coraz większej liczby aktorów, takich jak partie polityczne, organizacje pozarządowe, organizacje imigranckie, eksperci, związki zawodowe, kościoły, organizacje pracodawców etc. powoduje, że dochodzenie do wspólnych rozwiązań, negocjowanie celów i priorytetów może stawać się coraz trudniejsze. Biorąc pod uwagę, że migracja do krajów Unii Europejskiej będzie się utrzymywała, a kwestie związane z integracją imigrantów będą stanowiły wyzwanie dla aktorów reprezentujących wszystkie poziomy zarządzania, największą trudnością może okazać się określenie wspólnych celów i obszarów działania możliwych do zaakceptowania przez wszystkich zainteresowanych. Komisja Europejska już dziś posiada ważne narzędzie do inicjowania działań integracyjnych w państwach członkowskich, tj. Europejski Fundusz na rzecz Integracji Obywateli Państw Trzecich (który od roku 2014 zostanie przedstawiony w zmodyfikowanej formie jako Fundusz Migracji i Azylu).

W Polsce działania integracyjne wobec obywateli państw trzecich rozpoczęły się wraz z wprowadzeniem Europejskiego Funduszu na rzecz Integracji Obywateli Państw Trzecich. Przeprowadzona przeze mnie analiza działań prowadzonych w ramach Funduszu wykazała, że niektóre samorządy (Warszawa, Lublin, Wrocław), korzystając ze środków unijnych, podejmują pierwsze działania w obszarze zarządzania różnorodnością (Matusz Protasiewicz 2013b). Nie jest to jednak wynik dużej koncentracji imigrantów i wyzwań z tym związanych, ale bardziej wynik dostępności środków europejskich i pewnej „mody” na wielokulturowość. Działania związane z integracją imigrantów w Polsce są realizowane przez organizacje pozarządowe, korzystające ze środków europejskich. Instytucje publiczne poziomu krajowego, jak dotychczas, nie wypracowały koncepcji polityki integracyjnej, nie określiły jej długofalowych celów, narzędzi i instytucji odpowiedzialnych. 

Bez wątpienia proces kształtowania polityki integracji imigrantów w Unii Europejskiej w nadchodzących latach będzie wyzwaniem złożonym i kompleksowym, angażującym licznych aktorów reprezentujących wszystkie poziomy zarządzania. Moim zdaniem, rola sieci miast jako kolektywnego aktora procesu decyzyjnego będzie stale rosła. 

Przypisy

¹ W modelu wielopoziomowego zarządzania wyróżniamy trzy poziomy decyzyjne: poziom ponadnarodowy, narodowy oraz regionalny/lokalny. Jak pisze Heywood (2008): Samorząd lokalny to władza charakterystyczna dla poszczególnych lokalności, np. wsi, dzielnicy, miasteczka, miasta lub okręgu. Choć funkcje i zadania samorządu lokalnego różnią się w zależności od państwa i czasów, to obejmują: edukację, planowanie, wywóz śmieci, lokalny handel, transport, wypoczynek i rekreację oraz opiekę społeczną. Założenie, że konstytucyjna podległość samorządów lokalnych czyni je politycznie nieistotnym, jest błędem. W każdym systemie politycznym istnieje władza lokalna.

² Jeśli chodzi o potrzeby związane z religią, to najwięcej problemów w relacjach imigranci – władze lokalne dotyczy wyznawców Islamu. Chodzi tu między innymi o miejsca modlitwy, ubój rytualny, miejsca pochówku czy edukację religijną w szkołach itd. Więcej na ten temat w Matusz Protasiewicz (2011, 2013a).

³ W przeciwieństwie do badaczy europejskich, badacze amerykańscy bardzo wcześnie wykazywali zainteresowanie integracją imigrantów w miastach. W latach 20. XX w. przedstawiciele szkoły chicagowskiej rozpatrywali kwestie adaptacji imigrantów do społeczeństwa amerykańskiego określanego jako WASP (White Anglo-Saxon Protestant). Wybitnymi reprezentantami tego nurtu badawczego byli Robert E. Park, William I. Thomas i Florain Znaniecki. Przedstawiciele szkoły chicagowskiej wprowadzili do debaty migracyjnej pytania dotyczące czasu i przestrzeni w procesie migracji.

⁴ Przykładem może być Talllinn realizujący strategię miejską Kudurahu (Peace in the Community), budujący pozytywne relacje między Estończykami a rosyjskojęzycznymi mieszkańcami miasta; Stuttgart: Bündnis für Integration – strategia zarządzania różnorodnością w mieście, w którym 40 proc. mieszkańców stanowią imigranci i ich dzieci; Kopenhaga: KBH’R‘ (We Compenhageners) – strategia wzmacniania dialogu między mieszkańcami miasta i wdrażania spójności społecznej; Amsterdam: Wij Amsterdamers – strategia integracji, mająca przeciwdziałać radykalizacji oraz dyskryminacji mieszkańców Amsterdamu.

⁵ Na stronie sieci Eurocities http://www.eurocities.eu/ publikowane są opisy działań grup roboczych zajmujących się konkretnymi zagadnieniami, informacje o organizowanych spotkaniach i konferencjach oraz raporty dotyczące problemów miast będących w sieci i propozycje ich rozwiązania. Ważnym elementem są dobre praktyki prezentowane przez poszczególne miasta.

⁶ Sieć Eurocities były wspierana finansowo między innymi z Europejskiego Programu na rzecz Zatrudniania i Solidarności Społecznej na lata 2007-2011, zarządzanego przez Dyrekcję Generalną ds. Zatrudniania, Spraw Społecznych i Włączenia Społecznego Komisji Europejskiej. Drugi program, z którego finansowane były działania sieci, to program PROGRESS zarządzany przez tę samą Dyrekcję Generalną KE.

⁷ Więcej na temat działań sieci CLIP oraz badań prowadzonych przez grupę badawczą CLIP dotyczących mieszkalnictwa, przedsiębiorczości etnicznej oraz relacji międzygrupowych na stronie: http://www.eurofound.europa.eu/areas/populationandsociety/clipabout.htm (dostęp: 24 września 2013 r.).

⁸ Wśród innych badań dotyczących polityki integracji imigrantów realizowanej na poziomie lokalnym należy wymienić projekt At Home in Europe. Living Together. Project Promoting Inclusion in 11 EU Cities realizowany przez Open Society Foundation. Głównym przedmiotem tego badania były działania zmierzające do inkluzji społecznej imigrantów oraz działania antydyskryminacyjne. Projekt stanowił kontynuację wcześniejszego projektu Muslims in EU Cities. Więcej na stronie projektu www.soros.org/initiatives/home. Ważny był także projekt Shaping Perceptions and Attitudes to Realise the Diversity Advantage (SPARDA) – wspólna inicjatywa Komisji Europejskiej oraz Rady Europy. Kolejny projekt Attitudes to Migrants, Communication and Local Leadership (AMICALL), finansowany z Europejskiego Funduszu na rzecz Integracji Obywateli Państw Trzecich, był realizowany przez konsorcjum sześciu instytutów badawczych we współpracy z Radą Europy i koordynowany przez Instytut COMPAS z Uniwersytetu w Oxfordzie. Celem projektu było stworzenie katalogu dobrych praktyk dotyczących promowania pozytywnych postaw wobec imigrantów oraz integracji imigrantów na poziomie lokalnym. W ramach projektu szukano odpowiedzi na pytanie, jaka jest rola władz lokalnych i regionalnych w integracji imigrantów oraz jaka jest rola komunikacji społecznej w budowaniu pozytywnych postaw wobec imigrantów: http://www.compas.ox.ac.uk/research/urbanchange/amicall/#c2211 (dostęp: 15 grudnia 2013 r.).

⁹ W dyskursie politologicznym w Polsce termin governnace często nie jest tłumaczony. Wynika to z trudności związanych z tłumaczeniem tego pojęcia. Częściej niż samo tłumaczenie pojawia się wyjaśnienie tego terminu. W przetłumaczonej na język polski książce A. Heywood, Teoria polityki. Wprowadzenie (PWN Warszawa 2009, s. 74, 77) pojęcie governance tłumaczone jest jako „efektywne rządzenie”. Jak podkreśla autor wciąż brakuje stałej i zgodnej definicji tego pojęcia, odnosi się ono – w szerszym ujęciu – do różnych sposobów służących do koordynacji życia społecznego. Pojęcie to znacznie wykracza poza termin rządzenie angażując nie tylko instytucje publiczne, ale również organizacje pozarządowe, partnerstwa publiczno-prywatne oraz sieci polityczne (policy network).

Literatura

Alexander M. (2004). Comparing Local Policies Towards Migrants: An Analytical Framework, a Typology and Preliminary Survey Results, w: R. Penninx, K. Kraal, M. Martiniello, S. Vertovec (red.), Citizenship in European Cities. Immigrants, Local Policies and Integration Policies, s. 57-84. Farnham, Surrey: Ashgate.

Bijl R., Verweij A. (red.) (2012). Measuring and Monitoring Immigrant Integration in Europe. Integration Policies and Monitoring Efforts in 17 European Countries. Haga: The Netherlands Institute for Social Research.

Bleich E. (2003). Race Politics in Britain and France: Ideas and Policymaking Since the 1960s. Nowy Jork: Cambridge University Press.

Borja J., Castells M. (1997). Local and Global. The Management of Cities in the Information Age. Londyn: Earthscan.

Caponio T., Borkert M. (red.) (2010). The Local Dimension of Migration Policymaking. Amsterdam: Amsterdam University Press.

Carmichael L. (2006). City Leadership in the European Multi-level Governance, w: P. Getimis, M. Haus, D. Sweeting (red.), Legitimacy and Urban Governance: A Cross National Comparative Study, s. 209-219. Abington: Routledge.

European Commission (2001). Communication from the Commission to the Council and the European Parliament on an Open Method of Coordination for the Community Immigration Policy, COM (2001) 387 final.

European Commission (2005a). Communication from the Commission to the Council and the European Parliament of 10 May 2005 – The Hague Programme: Ten Priorities for the Next Five Years. The Partnership for European Renewal in the Field of Freedom, Security and Justice, COM (2005) 184 final.

European Commission (2005b). Communication from the Commission to the Council, the European Parliament, the European Economic and Social Commitee and the Committee of the Regions. A Common Agenda for Integration Framework for the Integration of Third-Country Nationals in the European Union, COM (2005) 389 final.

Council of The European Union (2004). Common Basic Principles on Immigrants Integration. Press Release, 2618th Council Meeting Justice and Home Affairs Brussels 2004.

Council of the European Union (2007). Council Decision of 25 June 2007 Establishing the European Fund for the Integration of Third-country Nationals for the Period 2007 to 2013 as Part of the General Programme ‘Solidarity and Management of Migration Flows’ (2007/435/EC).

Entzinger H., Biezeveld R. (2003). Benchmarking in Immigrant Intergation. Utrecht: European Research Centre on Migration and Ethnic Relations (ERCOMER).

Glick Schiller N. (2003). The Centrality of Ethnography in the Study of Transnational Migration: Seeing the Wetland Instead of the Swamp America Arrivals, w: N. Foner (red.), American Arrivals: Anthropology Engages the New Immigration, s. 99-128. Santa Fe: School of American Research Press.

Heywood A. (2008). Klucz do politologii. Najważniejsze ideologie, systemy i postacie. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.

Hollifield J. F. (2003). Offene Weltwirtschaft und nationales Bürgerrecht: das liberale Paradox, w: D. Thranhardt, U. Hunger (red.), Migration Im Spannungsfeld von Globalisierung und Nationalstaat, s. 35-57. Wiesbaden: Westdeutscher Verlag.

Hooghe L. (1995). The European Union and Multi-Level Governance in Practice. Patterns of Subnational Involvement: Expansion, Divergence and Complexity. Online: http://aei.pitt.edu/7298/1/002958_1.pdf (dostęp: 15 grudnia 2013 r.).

Jałowiecki B. (2011). Studia miejskie – między historią a teorią. Studia Regionalne i Lokalne 44(2): 26-40.

Jesień L. (2004). Otwarta metoda koordynacji. Kontekst i znaczenie dla Polski. Polska w Europie 45(1): 53-88.

Komitet Regionów (2009). Biała Księga Komitetu Regionów w sprawie wielopoziomowego sprawowania rządów. Online: http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=OJ:C:2009:211:0001... (dostęp: 15 grudnia 2013 r.).

Lüken-Klaßen D., Heckmann F. (2010). Intercultural Policies in European Cities. Online: http://www.eurofound.europa.eu/pubdocs/2010/32/en/1/EF1032EN.pdf (dostęp: 15 grudnia 2013 r.).

Matusz Protasiewicz P. (2008). Integracja z zachowaniem własnej tożsamości. Holenderska polityka wobec imigrantów. Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego.

Matusz Protasiewicz P. (2011). Intergroup Relations and Intercultural Policies – Case Study: Antwerp. Dublin: European Foundation for the Improvement of Living and Working Conditions. http://www.eurofound.europa.eu/publications/htmlfiles/ef103811.htm (dostęp: 15 grudnia 2013 r.).

Matusz-Protasiewicz M. (2013a). Sposób kształtowania relacji międzygrupowych na poziomie lokalnym ze szczególnym uwzględnieniem społeczności muzułmańskiej na przykładzie Antwerpii (Belgia) i Amsterdamu (Holandia). Doświadczenia z badania CLIP 2009-2011, w: J. Balicki, M. Chamarczuk (red.), Wokół problematyki migracyjnej. Kultura przyjęcia, s. 41-56. Warszawa: Rządowa Rada Ludnościowa, Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego.

Matusz Protasiewicz P. (2013b). Wielopoziomowe zarządzanie migracjami. Rola Europejskiego Funduszu na rzecz Integracji Obywateli Państw Trzecich w kształtowaniu polityki integracyjnej w Polsce. Wrocław: E-wydawnictwo Wydziału Prawa, Administracji i Ekonomii Uniwersytetu Wrocławskiego.

March J., Olsen J. (1984). The New Institutionalism: Organizational Factors in Political Life. American Political Science Review 78(3): 734-749.

Open Society Institute (2010). Muslim in Europe: A Report on 11 EU cities. Open Society Institute.

Pawlak M. (2013). Imitacja przy tworzeniu polskiej polityki integracji cudzoziemców. Studia Migracyjne – Przegląd Polonijny 39(3): 97-121.

Penninx R., Spencer D., Van Hear N. (2008). Migration and Integration in Europe: The State of Research. COMPAS Reports. Oxford: Centre on Migration Policy and Society, University of Oxford.

Penninx R. (2004). The Logic of Integration Policies: An Exercise of Policy Thinking, wykład w CEDEM, University of Liege, 29 stycznia 2004 roku.

Penninx R. (2012). Decentralizacja polityk integracyjnych. Zarządzanie migracją w miastach, regionach i społecznościach lokalnych, w: M. Bieniecki, M. Pawlak (red.), Laboratoria integracji. Obserwacje i notatki praktyczne, s. 21-37. Gliwice: Caritas Polska.

Penninx R., Kraal K., Martiniello M., Vertovec S. (red.) (2004). Citizenship in European Cities. Immigrants, Local Politics and Integration Policies. Aldershot: Ashgate.

Penninx R., Scholten P. (2010). Research Policy Dialogue on Migration and Integration in Europe. IMISCOE Policy Brief No.15.

Piattoni S. (2008). Multi-level Governance. A Conceptual Analysis, referat na konferencję Societa’ Italiana di Scienza Politica (SISP), Pavia, 4-6 września 2008 roku. Online: http://www.sisp.it/files/papers /2008/piattoni.pdf (dostęp: 15 grudnia 2013 r.).

Piattoni S. (2009). Multi-Level Governance in the EU. Does it Work?, referat na konferencję „Globalization and Politics: A Conference in Honor of Suzanne Berger”, 8-9 maja 2009 roku. Online: http://www.princeton.edu/~smeunier/Piattoni (dostęp: 15 grudnia 2013 r.).

Radaelli C. M. (2003). The Open Method of Coordination: A New Governance Architecture of the European Union? Sztokholm: Swedish Institute for European Policy Studies (SIEPS).

Rogers A., Tillie J. (red.) (2001). Multicultural Policies and Modes of Citizenship in European Cities. Aldershot: Ashgate.

Sassen S. (1991). The Global City. New York, London, Tokyo. Princeton: Princeton University Press.

Schäfer A. (2004). Beyond the Community Method: Why the Open Method of Coordination Was Introduced to EU-Policy Making. European Integration Online Paper 8/13.

Schmidt B., Stan I. (2010). European Network of Cities for Local Integration Policies for Migrants (CLIP). Evaluation report. Online: http://www.eurofound.europa.eu/pubdocs/2010/21/en/1/EF1021EN.pdf (dostęp 15 grudnia 2013 r.).

Schmitter P. (2004). Neo-functionalism, w: A. Wiener, T. Diez (red.), European Integration Theory. Oxford: Oxford: University Press.

Sroka J. (2009). Deliberacja i rządzenie wielopasmowe. Teoria i praktyka. Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego.

Szczerski K. (2004). Porządki biurokratyczne. Kraków: Wydawnictwo Księgarnia Akademicka.

Szczerski K. (2008). Dynamika systemu europejskiego. Kraków: Wydawnictwo Księgarnia Akademicka.

Svedrup U., Kux, S. (1997). Balancing Effectiveness and Legitimacy in European Integration: The Norwegian and Swiss Case. ARENA Working Paper 97/31.

Van Crean M., Vancluysen K., Ackeart J. (2007). Voorbij wij en zij. De social-culturele afstand tussen autochtonen and allochtonen tegen de meetlat. Brugge: Vanden Broele.

Zincone Z., Caponio T. (2005). The Multilevel Governance of Migration. State of the Art. IMISCOE Working Paper.

Whereas Polish migration to the UK has for many years now attracted scholarly and literary attention, the unprecedented post-2004 influx of Poles to Ireland has been addressed to a lesser degree. Given the recent shift of the Irish economy ‘from boom to bust’, New mobilities in Europe emerges at most perfect time. The volume will be a touchstone for those interested in European – particularly recent East-West – mobility, labour migration, migrant identities as well as the application of qualitative longitudinal studies. Written in an engaging way, it will be a compelling read not only for researchers, but also for students and wider non-academic public.

It is, perhaps, worth recalling here that Ireland was amongst three European Union (EU) states which opened up their respective labour markets for the so called A8 countries (Czech Republic, Estonia, Hungary, Latvia, Lithuania, Poland, Slovakia and Slovenia) that entered the EU in 2004. Having been granted free movement and labour rights, many (especially younger) Polish people were encouraged to migrate and find employment abroad as the situation in the Polish labour market was particularly severe. Since at that time Ireland was experiencing a remarkable economic boom, jobs appeared virtually assured to any new arrivals from Poland and elsewhere. This resulted in a large-scale inward migration that significantly impacted on the Irish labour market. The situation changed dramatically from 2008 onwards when the recession and rising unemployment triggered by the global financial crisis rapidly decreased the prosperity of the country. Interestingly, however, this – in the words of Krings et al. – has not reversed previous inward migration as Ireland continues to have a substantial migrant population (p. 36).

New mobilities in Europe offers a holistic image of recent, primarily economy-driven Polish migration to Dublin, an increasingly globalised city. In doing so, the volume explores the changing career pathways of 22 Polish men and women across a period of two years. Against this backdrop, the authors stress that although work and employment remain crucial to an understanding of recent East-West migration (p. 15), the motivations to migrate in the post-2004 context are usually complex, highly situated and include diverse non-materialistic as well as non-work-related reasons. The recognition of this often underappreciated aspect of Polish international mobility makes the book a successful attempt towards a comprehensive view on migrant experience that stretches well beyond the classical patterns of labour migration.

Drawing upon mobility, which has been argued to better characterise the East-West migratory flows (Wallace 2002), Krings et al. acknowledge the ‘mobility turn’ we have been witnessing in social sciences within the last decade. The focus on liquidity, flows and movement – be it intra-, international as well as social mobility – allows the authors to look into the intricacies, interruptions and contradictions that often characterise migrant worklives. In this context, the authors poignantly show that Polish migrants tend to develop ‘boundaryless careers’ and move not only across countries (and, indeed, continents), but also within national labour markets.

The book offers an interesting methodological innovation. The employment of what the authors have termed Qualitative Panel Study (QPS) – comprising six waves of targeted interviews with 22 participants – allowed a longitudinal investigation of migrant career pathways and changing professional biographies. In this respect the volume, as the authors claim, represents one of the first applications of qualitative longitudinal research to the study of migration and employment (p. 3). The migrant sample included male and female informants in their 20s and 30s (being representative of average ages of Polish migrants in Ireland) employed in both skilled and less-skilled occupations. This was, importantly, supplemented by 40 single interviews with employers and managers, including recruitment and human resources specialists. By looking into both sides of the employment relationship, Krings et al. succeeded in placing migrant experience within a wider context that embraces here the micro-level of an organisation, its peculiarities, distinctive aims and corporate culture.         

The volume begins with a short introduction, continued with the conceptual argument of the book (Chapter 1) in which the authors analyse the new mobility patterns in the light of recent literature. In particular, they outline and problematise the understanding of Polish migrants as ‘free movers’ in the context of the new European mobility space. This is followed by Chapter 2 which provides an extensive overview of the research design. The next chapter conceptualises the recent changes to the Irish economy as the context in which the study of Polish post-2004 migrants occurs. Readers are offered a detailed story of an extraordinary change from a goldrush labour market that attracted large-scale migration from Poland and other new EU member states to a dramatic economic downturn followed by rising unemployment among both migrants and Irish citizens.

Chapter 4 looks into motivations to move, plans and aspirations of migrants before departure and upon arrival as well as the recruitment process and strategies in an era of booming economy of the ‘Celtic Tiger’. One of the most interesting findings here is the extent to which Polish migrants seem to internalise the stereotype of a ‘hard-working Pole’. It appears that although Irish employers initially recruited migrants due to labour shortages, they soon started to conceptualise the non-Irish work force as particularly ‘hard-working’. The following chapter explores the workplace experiences of Polish migrants in four employment sectors: hospitality, construction, financial services and IT. In doing so, it draws attention, for instance, to the fact that less-skilled positions routinely labelled as ‘bad jobs’ are not necessarily experienced as such by migrants who beyond materiality tend to value other aspects of employment (e.g. positive workplace culture) and compare them with the situation in Poland. Further on, readers are introduced to the career pathways of Poles in Dublin. Whereas some migrants, as Krings et al. argue, follow somewhat traditional worklife trajectories and strive to move upwards, others focus on earning as much money as possible in a given time, often in sectors hardly related to their education or skills. This results in diverse professional choices that are frequently fuelled by personal situations and constantly changing plans that may include every scenario from staying in Ireland, through further migration/mobility, to return to Poland. In probably most intriguing Chapter 7, the authors study how international mobility is linked with the so called ‘mobile technologies’ both physical (e.g. low-cost air travel) and virtual (e.g. instant messaging agents, social networking services). Finally, in Chapter 8, readers can have a closer look at how Polish migrants in Dublin evaluate the time spent in Ireland and within the Irish labour market in particular. This is further supported by the detailed exploration of their future plans. Notwithstanding professional positionality, the vast majority of migrants seem to perceive their migration as a positive and personally enriching experience. Importantly, the authors also note that in the light of the economic crisis worklife trajectories of many Polish migrants have changed significantly. This has resulted in frequently employing a drastic adaptation strategy, migrating elsewhere or moving back to Poland. Lastly, in condensed but solid conclusions, the authors reflect particularly on how consequential the choice of the methodology was for their study. Six repetitive interviews with migrants conducted over the turbulent period of 2008-2010, when the global economic crisis dramatically altered the Irish labour market, appear to have exceeded research expectations and provided richness and detail to the story.

With so much to praise, I do have, however, a few comments. Namely, I would particularly welcome more nuanced analysis of social relations in a multinational workplace. Although the authors argue that workplace is an important site for inter-ethnic relations (p. 85), they hardly address tensions related to prejudice and ethnic, national, religious or other axes of difference. The small section on multinational workplace, which briefly summarises migrant experience of intergroup relations as ‘rather positive’, may give an impression that fractures related to social imaginary, stereotyping, prejudice and other negative attitudes are scarce. This is quite surprising given the extent of similar studies from, for example, the UK that suggest otherwise (e.g. Cook et al. 2011; Fox 2012; McDowell 2008; McDowell et al. 2007). While this might not have been the main focus of the research or did not come out of the collected data, engaging with broader literature and shading some light onto workplace encounters with embodied difference, distinctive cultural normativity and work ethic would have added to the rich texture of the book.

Secondly, as elaborate as it is, the overall story presented in the book seems to downplay the significance of gender for migrant (labour) experience. This, again, might not have been a core interest of the study and/or might not have emerged from the interviews, yet juxtaposition of some findings (or the absence of them) with evidence from wider literature could perhaps enrich research conclusions.  

Another aspect that remains unaddressed is how the research findings possibly inform policy makers and wider academic and public debates. As much as the empiricism of the presented story makes the volume offer a valuable perspective onto workplace experience, the findings seem to remain on a rather descriptive level. Being aware of the challenge such discussions may pose, I would appreciate some more attention into how certain findings might be socially, institutionally and academically applicable. 

Friendly comments aside, New mobilities in Europe is definitely well worth the read. The book provides a dynamic picture of Polish migration/mobility to Ireland. It is well-thought-out, fleshy and strongly embedded in empirical data.

References

Cook J., Dwyer P., Waite L. (2011). ‘Good Relations’ Among Neighbours and Workmates? The Everyday Encounters of Accession 8 Migrants and Established Communities in Urban England. Population, Space and Place 17(6): 727-741.

Fox J. E. (2012). The Uses of Racism: Whitewashing New Europeans in the UK. Ethnic and Racial Studies 36(11): 1-19.

McDowell L., Batnitzky A., Dyer S. (2007). Division, Segmentation, and Interpellation: The Embodied Labors of Migrant Workers in a Greater London Hotel. Economic Geography 83(1): 1-25.

McDowell L. (2008). Thinking Through Work: Complex Inequalities, Constructions of Difference and Trans-national Migrants. Progress in Human Geography 32(4): 491-507.

Wallace C. (2002). Opening and Closing Borders: Migration and Mobility in East-Central Europe. Journal of Ethnic and Migration Studies 28(4): 603-625.

Contemporary immigration in Europe has become increasingly European. Accelerated migration from other European Union countries contrasts sharply with the immigration in the post-war period, when migrants tended to come from outside the European Community and, in some cases, from beyond the European continent. The end of the Cold War, the end of the ban on emigration that all countries behind the Iron Curtain enforced (except former Yugoslavia) and the gradual integration of these countries into the European Union were the main drivers of a profound change in European immigration. When forging this change, a definite and clear role bear the last three European Union enlargements in 2004, 2007 and 2013, when in a relatively short period of time the European Union added 13 new members.

Within Europe, the case of Romania stands out. Romanians have proved the most Euromobile Europeans. Eurostat data indicates that in 2011, there were 2.3 million Romanians and only 1.6 million Poles and 1.3 million Italians living in other EU member states. Italy has a population three times larger than Romania, and Poland has twice its population (59 and 38 million compared to 19 million) (Eurostat 2012). Furthermore, Eurostat estimates that Romanian migrants constitute one of the largest foreign communities in the EU, second only to Turkish and outnumbering the Moroccan one. All this being said, Romanian migration and mobile Romanians remain under-studied. 

Remus Gabriel Anghel’s book takes on a Homeric task of introducing its readers to the less-known and more complex aspects of Romanian migration. With wordsmanship and building on a rich empirical material, Anghel engages in exploring the experiences of mobile Romanians in Western Europe. Anghel finely tunes his analysis to explore the motivations of the Romanians for seeking work abroad, their migration stories, their understanding of a changing status from often unauthorised migrants to legal residents and to European citizens; their relationship with ‘home’ and the ‘new home’; and, their making sense of their changing social status in the new society. The book is comparative in purpose and sophisticated in design, aiming to contrast the experiences of the Romanians who migrated to different destinations in Europe – Italy and Germany – under different legal regimes.

Anghel starts by focusing on Romanian ethnic Germans from the city of Timișoara, a large and multicultural city in Western Romania, and their relocation to Nuremberg, Germany. During the communist dictatorship and after 1989, many ethnic Germans from Romania relocated to Germany as Aussiedlers. The German community had had a long presence in Romania and, in comparison with other national minorities such as the Hungarian and Roma ones, was more respected and affluent than the national average. Ethnic Germans from Timișoara arrived as colonists brought in by the Habsburg rule of Charles VI after the Treaty of Passarowitz of 1718. Following the Union with the Romanian Kingdom in 1918, there was a wave of Romanisation policy during which the exceptional status of the German community was nonetheless maintained by continuing the network of German-speaking schools and allowing for representation in parliament. The community had its own party, Die Deutsche Partei. In addition, religious organisation of the Swabian Catholics and Protestant Saxons continued to be active, despite the support of the newly formed Romanian state for the Orthodox religion and a national orthodox church.

The Communist dictatorship sought to reduce what were regarded as privileges of the German community, which was associated with the losers of the WWII. The new regime nationalised their property, especially the land, confiscated businesses and livestock and deported many. Ethnic Germans were also stripped of the right to vote until 1954. Their emigration was banned in 1950, but in 1977 the Romanian state agreed to let ethnic Germans relocate to (West) Germany in exchange for a sum of money. In fifteen years, the German community shrank from 350,000 to less than 60,000 (Anghel 2013: 5). Relocating ethnic Germans from Romania enjoyed legal status, full citizenship rights and state support to integrate into the German society, including reimbursement of travel expenses, assistance with finding accommodation and work. Additionally, they enjoyed tax facilities to start a business. Yet many of them, Anghel finds, experienced frustration after relocating to Nuremberg.

In 80 qualitative interviews, Anghel explored the sources of contention and achievement of those who emigrated. He shows that at the beginning they were enthusiastic about new opportunities. In the 1990s, the German labour market offered many jobs, salaries 10-15 times higher than in Romania, and a lifestyle that few enjoyed in Romania. Many considered themselves Germans, spoke German as their mother tongue and pursued education in German and had relatives in Germany. They were, however, not recognised as Germans by other Germans. Such misrecognition triggered a shift in their identity, as they started to perceive themselves ethnic Germans from Romania and to socialise with ethnic Romanians and other immigrants.

I observed that Germans [do not make] this difference, [that I am a Romanian German and not a Romanian]. Then, I stopped denying that I am Romanian. Anyway, I was born [in Romania], I married a Romanian woman, I lived twenty years there, and my ancestors lived for many generations. So, Romania left a trace on me, a sort of blue print on my behaviour, mentality and so on. I don’t want to give it up (Christian in Anghel: 71).

I had a limited vocabulary [in Romanian]. [In Romania] my colleagues, friends, family, everyone, including even the neighbours were 80-90 per cent Deutschstemming [of German origin]. (…) Here [in Germany] I Romanianised myself (Ricky in Anghel: 77).

In the context of migration to Germany, their basis for ethnic identification shifts from traditional identifiers such as the German language and German ancestry upon which they built their identity in Romania. In Germany, where these characteristics were shared by most of the population. Instead, culture, common experiences including the economic and political hardships of the Communist dictatorship, shared childhood experiences in socialist Romania and the common experiences of the hometown gained more significance and became authentic ethnic identifiers for the Romanian Germans. Over time the link with Romania further intensifies because many chose Romanian partners, often from their hometown. They start speaking more Romanian among themselves and initiate regular visits home (as opposed to returning just for vacation). Males, in particular, tend to partner Romanian women as a strategy of deflecting from the more liberal gender norms in Germany.

A Romanian girlfriend] can understand me much better. She understands a part of my history, even though we did not meet in Romania. And we had a similar mentality, we have things in common. A German girl is not interested in knowing [anything] about Romania (Alexandru in Anghel: 75).

Others like Daniel said that he was accustomed to [a family] model from Romania, with women used to cooking and cleaning and being good housewives (idem). I had [German] women. They say: ‘why should I go to Croatia or Bulgaria? Let’s go to the Caribbean Islands. The don’t pay attention to money’. (…)This is why I don’t want a woman like that (idem).

In this first scenario, the migration of Romanians to Germany is a legitimate and state-supported ‘return’ migration for ethnic Germans. By contrast, the second group Anghel focuses on is a typical labour migration of ethnic Romanians from Borșa, a small mining town in North-East Romania, to Milan, Italy. In the second scenario, Romanians emigrated in semi- or undocumented situations and were dependent on informal local networks to cross borders and to find accommodation and employment. Compared with Timișoara, Borșa has a 10 times smaller population, is situated in Maramureș county which is one of the most geographically isolated areas in the country, and the local economy depends on services, traditional agriculture, forestry and mining. You would have to go through great difficulty to find Romanians who know where Borșa is on the map.

During the Communist dictatorship, the town developed along with the opening of new mines which attracted internal migrants from nearby regions. While the town has grown in size considerably, it largely lacked basic urban services (with the exception of a large hospital, a school and local administration). Energy independence was a priority of the dictatorship. Miners in Borșa enjoyed relatively larger salaries than those in other parts of Romania. The fall of the regime and the transition from a regulated to free market led to the gradual closure of the mines in Borșa and the disposal of the miners who worked there. Since all sectors of the Romanian economy were going through similar tough reforms to adapt to free market economy, there were no other industries or other regions in the country that could absorb the workers who lost their jobs. It was in those circumstances that the first labour migrations from Borșa started.

Immigration to Italy initiated in the early 1990s, as Italy was relatively close geographically and easy to reach by land. At its initial stage, emigration was expensive because one could only enter Italy undocumented either helped by carriers who knew the crossings or with a visa for France, Austria or Germany which could be bought on the black market for circa 500-1,500 DM. People from Borșa had the initial needed capital from the generous compensations they received after being laid off (a policy supported by the World Bank and International Monetary Fund and providing the capital to start a business) and from selling timber from the nearby forests.

In 37 qualitative interviews, Anghel shows how, in initiating their migration to Italy and after their arrival in Milan, people from Borșa used, and depended on, the local network with other people from the same town. The pioneers of migration who had little support when they arrived turned themselves into support providers for the ones that followed. Kin relations with the newer migrants, and being from Borșa were the two elements that established trust and shaped obligations among Romanians in Milan. This system of establishing strong relations with the people from Borșa offered them protection and the minimum support needed to initiate their lives abroad. For instance, one family used to house people from Borșa and their relatives free of charge from their first day in Milan until they would find a job. As they were also among the few who had a residence permit, they rented apartments for others who were undocumented and could not do it on their own.

Although Romanians from Borșa faced many difficulties and took on labour-intensive jobs, Anghel shows that they regarded their experience in Milan as positive. The positive evaluation was the result of comparing their situation with their 1) envisaged life in the 1990s in Borșa where it was very difficult to find a job or nowadays since the town has not been redeveloped; 2) an earlier situation in Milan – a period when they lacked documents, accommodation and jobs. Unlike the Romanian Germans in Nuremberg, Romanians in Milan experienced a prestige gain as they regularised, entered better employment and better accommodation.

However, just like the Romanian Germans, the Romanians in Milan used their relations to hometowns to enhance their social standing to a level they perceived they could not reach in Germany or Italy. In their hometowns, mobile Romanians became an upper class easily identifiable in the town because of the large houses they built, the cars they drove and the businesses they created. They built such big houses [to show that they are no longer poor] (Tudor in Anghel: 164). They think that by having bigger houses, [they show] they are richer (Vlad, idem). Periodical return to hometown becomes an opportunity to display new acquisitions. Going home in a BMW X5, or a Jeep, and in a Versace suit (Codrut in Anghel: 169), serves the mobile Romanians to reassert their social standing in their hometown. As one of Anghel interviewees recalls, [they] migrated from remote valleys where they had seen nothing but mud and mountain rocks. Suddenly they find themselves in the position to afford cars, and these cars become their dream like (Radu in Anghel: 170).

While I believe that the built-in comparison of the two most different migration scenarios on which this book builds has its merits, it also unfortunately obscures the role of the very different social conditions of the two groups within Romanian society and the effect of these conditions on migrants’ perceptions. Pre-migration conditions seem indeed crucial in understanding how immigration systems affected their migration as well as their experiences in Italy and in Germany. Middle-class members of a national minority ‘returning’ to their homelands who also originate from one of the largest, most culturally vibrant, multicultural and developed city (Timișoara) will not face the same challenges and opportunities as labour migrants from a former mining area in an isolated and, on average, more deprived small town (Borșa).

Furthermore, the book intimately uncovers the daily lives and contradictions in which Romanians in Western Europe live. My critical point here concerns the fact that, given the rich empirical material, Anghel could have examined these contradictions closer. For example, why do both groups make arrangements to retire in Romania while declaring that their life is better in new destinations; if they experience frustration because of their social and economic position in host societies, why do they reproduce it vis-à-vis people from their own communities in the home country. Such contradictions are often pronounced but seldom explored. Anghel’s book would have been a perfect opportunity to analyse how migrants navigate through these contradictions and solve them. 

My third critical point has to do with the fact that Romanian migration is European, educated (usually high school), white (except for Romanian Roma) and has a religious component. It would perhaps have been worth examining further what role these aspects of Romanian migration play and how they are reinterpreted in the context of their new societies.

Finally, the book was largely concentrated on the initial stages of Romanian migration and it is a pity that it only briefly explores the changes that the accession of Romania to the European Union brought about. The book also only briefly touches on the issue of what a change of the status from a non-EU migrant to a European citizen meant for Romanians in Italy and Germany. Nonetheless, Anghel’s book Romanians in Western Europe is extremely dense in empirical material, rich in insights and elegant in style. Concise and well-built, the book mobilises state-of-the-art ethnographic methodologies – multi-site matched interviews in countries of destination and in the country of origin – to narrate the little-known story of Romanian migration. The book is a must-read for all researchers of contemporary European migration.

Introduction

The migratory experience is a process in which ambivalent and complex forms of social devaluation and valorisation of the individual coexist. This study explores the first of the two dimensions, based on an extensive ethnographic research on Ukrainian female migration to Italy, conducted in the countries of origin and destination between 2005 and 2007.

Work is one of the public spaces in which subjects negotiate their identity and weave their social relationships. This social field is particularly important for migrants, because work legitimates their absence vis-à-vis the society of origin, and their presence vis-à-vis the host society (Sayad 1999). In Italy, the majority of Ukrainian migrants are employed as domestic and care workers, so at the bottom of the labour market, even if the majority of them are well educated and many of them were skilled workers before emigrating. Thus, what are the migrant women’s feelings when faced with such a process of devaluation? How do these women experience and interpret their work experience characterised by seclusion, subordination, high labour intensity and emotional stress? And finally, how do they give meaning and react to such experiences? These are some of the questions that this article seeks to answer.

Qualitative sociological research on downward social mobility is scarce, especially in relation to migrant people; exceptions worth mentioning are studies by Rhacel Salazar Parreñas (2001), Ho (2006) and Liversage (2009). The concept of ‘contradictory class mobility’ as elaborated by Parreñas is particularly useful, since it shows the simultaneous yet contradictory experience of upward mobility, caused by the increase in financial status in the country of emigration, and by downward mobility in relation to the decline in social status in the country of immigration, undergone by migrant Filipino domestic workers living in Italy and United States (Parreñas 2001: 150). However, in order to understand the impact of social devaluation engendered by migration on Ukrainian migrant women, it is necessary to go beyond the recognition of this contradiction, and to analyse how they cope with and react to such experiences during their stay in Italy, taking into consideration such aspects as their social class before departure, profession, educational level, age and migratory project.

In this article I focus only on the most prevalent category of Ukrainian migrant women, consisting of adult women in their 40s and 50s, who usually are the main breadwinner of their families and are employed as live-in caregivers. Generally these migrants leave Ukraine as a short-term project in the hope that they can earn sufficient money in a short time, e.g. one or two years. However, their migratory experience often turns out to continue for year after year, keeping migrants abroad in a transitory condition for a prolonged period. While remaining firmly focused on returning, they continue to postpone it. For this reason I refer to them as ‘migrants in transition’. Thus, I exclude from the analysis other categories of Ukrainian migrant women – for instance young women, single women, women married with Italian men – whose way of coping with downward mobility could be different.   

After a brief section dealing with methodology, the second section of this article describes the main social and economic implications of transition for Ukrainian women. The third section gives a short overview of labour immigration in Italy, with particular attention for migrant domestic workers and care assistants. After that I analyse three groups of strategies adopted by migrants to cope with downward mobility, which can be summed up as follows: 1) thinking that it is only a short interlude in their life; 2) making the debasement and the subordination milder; 3) adopting practices and discourses of social differentiation.

Methodology

This article is based on the analysis of 41 in-depth interviews with Ukrainian migrant women, collected by the author between 2005 and 2007.¹ The study was characterised by a multi-sited approach (Marcus 1995; Fitzgerald 2006), prompted by the awareness that, in order to achieve a full understanding of the different aspects and dynamics of migration, it is necessary to analyse the social contexts of both origin and destination country. Following this approach, interviews were collected in Italy, in particular in the region of Veneto, and in Ukraine, in the regions of L'viv, Ivano Frankivsk and Chernivtzy. In Italy only migrant workers were interviewed, while in Ukraine the interviewees were both migrant workers who had returned for only a short period of vacation and permanently returned migrants. Interviews conducted in Ukraine were particularly rich in stories, opinions and reflections. This is probably due to the physical and psychological distance from Italy, which allowed women to be more self-reflective and also freer to express their opinion on Italy and Italians. Furthermore, the power relations shaping the interview were less asymmetrical than in Italy, where the researcher, being an Italian citizen, was a representative of the hegemonic group and potentially damaging for a migrant that could be, for instance, without documents. By contrast, during the field work in Ukraine the interviewer was first of all an inoffensive foreigner and secondly a guest. Thus, migrants interviewed in Ukraine probably felt more confident and secure.

The majority of the women interviewed were between thirty and fifty-nine years old, single mothers – divorcees or widows – and holding a high school diploma or a university degree. In their country of origin the majority of them were employed as teachers, nurses, factory technicians, shop assistants and office clerks, whereas in Italy they had found employment mainly as care or domestic workers. Some of them were employed as concierge, intercultural mediator,² blue collar or sales assistants.

An upset life

To understand the complexity of Ukrainian migrants’ life trajectories and hence the process and experience of devaluation, it is necessary to outline the entire span of the transnational migratory experience, starting from what happened to them in Ukraine after the dissolution of the USSR and then analysing their entrance into the Italian labour market, where they often end up in the field of domestic and care work.

During the 1990s, following the dissolution of the Soviet Union and the destruction of its integrated and interdependent economic system, Ukraine experienced a deep economic crisis. The prices of oil and gas increased, the manufacturing output fell, and the national income shrank, while the national deficit and inflation rates increased dramatically. The main economic impacts on common people were a sharp decline in wages, the devaluation of savings, high unemployment, under-employment and inactivity rates, and prolonged delays in wages payment (D'Anieri, Kravczuk, Kuzio 1999; Aslund 2009). In 1996, 30 per cent of the Ukrainian population lived below the poverty line (Dudwick, Wanner 2003). This overall impoverishment destabilised both the social organisation and the cultural reference system, causing radical changes in lifestyles, in daily practices and in the construction of people's identities.³

The political and economic transformations affected men and women differently. Women experienced a swift deterioration in their living conditions and social status, primarily due to the increased risk of losing their jobs, the erosion of family support services and the rapid spread of neo-conservative thinking, calling for a return to the traditional sexual division of labour (Buckley 1997). They suddenly found themselves alone in having to simultaneously cope with productive and reproductive responsibilities, as a double salary income was at that time essential for household survival.

Some scholars (Kiblitskaya 2000; Dudwick, Gomart, Kuehnast 2003) argue that coping strategies in post-Soviet countries diverged according to sex, and that men and women reacted differently to the loss of their jobs. Women adapted more easily to the loss of their previous professional identity, since they were already second-class workers. Being used to embodying multiple identities as workers, mothers and wives, they underwent this transformation of living conditions in a less traumatic way. The Italian concept of ‘double presence’ (Balbo 1978) is useful here in order to better understand the experience of women's double burden. It is the experience of commuting between different universes of meaning and of combining different activities and codes within the same time-frame. Thus, for women there is no separation of the temporal orders typical of the male model, because they belong to a multiplicity of temporal spheres and social identities (Bimbi 1991). For men, on the other hand, unemployment resulted in the loss of the most important part of their identity, which in Soviet society was closely linked to one’s profession. Although the post-Stalinist emphasis on education and prosperity had produced a wide range of employment opportunities, Soviet iconography associated the male with the image of the industrial worker: strong and healthy, and committed to his job. The centre of male Soviet citizens’ life was work; their self-realisation and social recognition depended on it (Kukhterin 2000; Kay 2006). For this reason they had to invest all their energy in their work, and this was made possible by delegating all tasks related to the reproductive sphere to their wives. Women, however, depicted as mothers-workers, had a more pragmatic relationship with employment, since they also had to deal with everyday family responsibilities (Hankivsky, Salnykova 2012).

Many of the Ukrainian immigrants interviewed belonged to the impoverished Soviet lower middle class. They were employed in the health and education public services and trade sector, as teachers, physicians, nurses, technicians and craftsmen.⁴ During the Soviet period such jobs guaranteed them a certain stability and comfort, which quickly disappeared after the dissolution of the USSR, because of low wages and widespread delays in payments (Boyarchuk, Maliar, Maliar 2005).

In conclusion, most of the migrants interviewed had seen their lives change dramatically during the 1990s. Once they lost their jobs, many women re-invented both their professional and social identities, even accepting a significant deterioration in social status. Many other women had to cope with long delays in the payment of wages and to find alternative strategies to maintain their households. Thus, migration became one of the most common solutions to cope with the tumultuous social and economic transformations occurring in Ukraine, but also one of the strategies adopted by Ukrainian people to pursue upward social mobility for their families. Men and women, pensioners, unemployed or underemployed chose to go abroad. 

Ukrainian immigration in Italy

In September 2011, the Ukrainian Mission of the International Organisation for Migration reported that the total number of Ukrainian citizens living abroad was 6.5 million, which equals 14.4 per cent of the total population. Between 2005 and 2008 the Russian Federation had been the first destination, attracting 50 per cent of Ukrainian migrants. Italy in the same period drew roughly 15 per cent (International Organisation for Migration - Mission in Ukraine 2011). However, the current conflict (2014) could radically change this figure in the near future.

Contemporary Ukrainian migration to Italy started in the mid-1990s. However, the presence of Ukrainian migrants has only been registered by the Italian Statistics Institute (Istat) after the general immigration amnesty of 2002. In 2001, Istat estimated that there were just 6 567 Ukrainian citizens with a permit to stay, while in 2004 the permits issued to Ukrainian citizens had rapidly increased to 117 161 (Italian Institute of Statistics 2001, 2004). According to the most recent data, 218 099 Ukrainian citizens have a residency permit (Italian Institute of Statistics 2011).⁵ They now represent the fifth largest national group among foreign citizens in Italy,⁶ after Romanians, Albanians, Moroccans and Chinese. 81.14 per cent of residency permit holders are women. Men amount to 18.85 per cent, and minors to 6.95 per cent. Both for women and men the main purpose of presence is work, but women outnumber men (77.04 per cent and 57.3 per cent) (Italian Institute of Statistics 2010c).

Even if statistics on the place of origin are not available, during my ethnographic research I observed that the majority of Ukrainian migrants come from Western Ukraine, especially from the regions of L’viv, Ivano Frankivsk, Ternopil and Cernivtzy. The flow is characterised by a prevalence of adult women – in their 40s and 50s – who are either married, divorced or widows (Conti, Ribella, Strozza, Tuoto 2010; Marchetti, Venturini 2013). Ukrainian women arrive in Italy alone, leaving their relatives behind. The majority are quite well educated and the main reasons for emigration are low incomes, unemployment and high tuition fees (Caritas/Migrantes 2006).

Ukrainian migrants are primarily concentrated in five regions: 41 622 Ukrainians in Lombardy (Milan region, northern Italy), 37 391 live in Campania (Naples region, southern Italy), 27 501 in Emilia-Romagna (Bologna region, northern Italy), 18 922 in Lazio (Rome region, central Italy), and 15 179 in Veneto (Venice region, northern Italy) (Italian Institute of Statistics 2010a⁷). Initially, the preferred destination for Ukrainians in Italy was Naples, probably because its port has had long-lasting commercial relations with the port of Odessa (Mazzacurati 2005), and because the black market economy is quite widespread there. This made it easier for migrants without documents to live and find work there. Now, the preferred destination is Lombardy, probably because there are more work opportunities.

The first Report on Immigrants in Italy published by the Home Office (Ministero dell’Interno 2007) dedicated a chapter to Ukrainians. It shows that the rate of employment of Ukrainians is one of the highest (77.4 per cent) and that the period of integration in the labour market is amongst the shortest when compared with other nationalities. Furthermore, intermarriages between Italian men and Ukrainian women are quite common, so that many women obtain Italian citizenship and have children with Italian men. The demands for family reunification are presented mainly by women: usually they are rejoined by their children. Finally, the Report underlines that Ukrainian immigration is characterised by a high level of overstayers.

Men are employed mainly in the construction and agrarian sectors (Morrison, Sacchetto, Cretu 2013), while women are employed in the domestic and care work sector and in the sex industry, where undeclared labour is particularly common. According to the most recent data of the National Social Security Institute, in 2011 Eastern Europeans (Ukrainians, Romanians and Moldavians) represented 46.32 per cent (427 565) of those insured in this sector (923 014) (Italian Institute of Social Security 2011). Unfortunately, this data does not distinguish between home helpers and live-in elderly carers, but throughout my field research I observed that Ukrainian women are mainly employed as care workers.

In Italy, the increase in female employment that began in the 1970s, combined with the ageing of society, have created a high demand for paid care and domestic work, since native women cannot manage both paid work on the job market and unpaid labour at home. The interplay between the endurance of an asymmetrical sexual division of reproductive work and the Italian familist welfare state, based on the male breadwinner model and characterised by cash transfers to households rather than the provision of services, caused Italian families to rely on private welfare, made affordable by the availability of a cheap migrant labour force (van Hooren 2008, 2010).

In the 1990s, the emergence of Eastern European migration flows towards Italy was matched with a specific demand for labour force. Eastern European women – Croatian, Slovenian, Polish, Ukrainian, Romanian and Moldovan – are the ideal migrants to meet Italian families’ domestic and care work needs, as they are white, Christian, educated, middle-aged and alone, hence without any family obligations. Indeed, they are among the nationalities with the highest female incidence and the highest concentration in the care and domestic sector. After Filipino women, who have the highest degree of concentration in this sector (72.5 per cent), there are Ukrainian women (64 per cent) (Direzione Generale dell’immigrazione e delle politiche di integrazione 2012).

Finally, the deep economic recession that is affecting Italy has a low impact on Ukrainian women employment, since the majority of them are employed in services to families. While other national groups like Albanians and Moroccans, which mainly consist of men employed in industry and construction, are the most affected by the downturn in jobs (Italian Institute of Statistics 2010b).

A short interlude

Ukrainian migrant women belonging to the social category I have labelled as ‘migrants in transition’ accept domestic and care sector jobs, because they see the migratory experience as just an interlude in their life. It is a short period of time spent far from their home country, during which it is easier to occupy the lowest rungs of the social ladder. According to this view, the downward mobility is more acceptable when it happens in a foreign country because it does not radically impact their social status. Indeed, the reticence, even after several years, to consider migration as a long-term experience, can be seen as an unconscious strategy to cope with social devaluation.

Even though migrant women recount that they were aware of the job expected of them in Italy when they left Ukraine, once they actually started working they were shocked upon realising the radicalness of the social debasement. The women I interviewed were torn between a desire to rebel against the condition to which they were subjected and the family responsibilities that inhibited them from doing so, forcing them to carry out these tasks for a while in order to improve their family living conditions. Sometimes, migrants are so ashamed of their jobs that they do not talk about it to their relatives, almost as if to erase it from their own experience. At the same time, relatives often do not ask their mothers, daughters or wives anything (Fedyuk 2012). How they earn money does not matter, but just the value of remittances, which condones the denial of the migration experience. Indeed, Oleksandra, who during the Soviet period was a music teacher, is torn between a sense of humiliation and the pride based on the idea that every work is worthy of respect, in particular if it is necessary for the family’s well-being. As she says:

I do not feel more powerful. Honestly, I must say that since I started working, I've never been so humiliated as I am now. I think that my father would die if he knew the work I am doing here. I’m not ashamed. I accept this work. For me it is a good opportunity. I'm not ashamed to clean bathrooms, to wash the windows. I came here to work, I was aware of it, I expected it (Oleksandra – migrant – Venice 2.06.2006).

Thus, the first strategy adopted by Ukrainian migrant women working in Italy as caregivers to cope with the downward mobility is to think that this humiliating experience is only an interlude in their life, aimed at improving their family’s living conditions and to defend their family’s social status. Thank to this sacrifice their children can pursue their studies and find a good job. Furthermore, their expectation is that once they return to Ukraine they will regain their previous social position in Ukrainian society. For this reason they do not like to speak with their relatives about their ‘Italian work’.

From teacher to servant: how to make the subordination and the debasement milder

Given the decline in prestige and social status, migrants in transition try to reduce subordination within the relationship with their employers by demanding respect, which they call ‘humane treatment’, and by personalising the relationship with employers. Towards their employers,⁸ who undervalue them because they are foreigners and who show no appreciation for their work and their professional background, they request to be recognised as equals. For this reason, every small sign of equal treatment is greatly cherished by the respondents. The case of Olesia is emblematic, as she recounts how she was suddenly rescued by her employers when she suffered a haemorrhage, as a demonstration of humanity.

I worked with a family composed of wife, husband and six children. A very simple family, all very good. Even when I was ill, when I had a haemorrhage. Within an hour they had brought me to the gynaecologist. They helped me, but I was not feeling very well, so I decided to return to Ukraine. This family always called me. They told me: ‘come back, because you're good, we're used to you’ (Olesia – migrant – Venice 2.06.2006).

Similarly to the Filipino domestic workers studied by Parreñas (2001), the Ukrainian migrants mitigate the contradictory class mobility by seeking out a close relationship with employers. Often, affective relationships arise between the elderly person and the assistant, since both of them live in a condition of frailty and social isolation. Both parties often describe the nature of such a relationship as typical of the family context, such as one between parent and child. Indeed, it is not rare for the migrants to speak about the person they assist with affection, defining them as grandparents or parents. For instance, Nadia says that she likes the woman she takes care of, who reminds her of her grandmother.

I work with a lady who is 100 years old. Her head still works. I work 24 hours... day and night. […] They are a normal family. The daughter is a teacher like me and the lady, Gemma, lives only on her pension, 1 200 euros a month. The Municipality provides a cash transfer, but the salary is enough only to pay me and bills... I take 700 euros. My friends take a little more: 800 euros. But to me that's fine, because there is not that much work: the apartment is small, she visits toilet on her own, she walks... she goes to the window and looks at the weather and then we talk a lot. With older people it is important to have a lot of patience. I have been working for her for a year and a half and I feel good. […] She reminds me of my grandmother (Nadia – migrant – Venice 13.06.2006).

Numerous studies (Andall 2000; Anderson 2000a; Scrinzi 2004) have highlighted the ambiguity of personalisation, typical of this employment relationship, given that total commitment is required of the worker – physical, emotional and relational. The involvement in the intimacy of family relations is a double-edged sword, used by employers to obtain the worker’s maximum availability, as well as to increase his/her authority. However, domestic and care workers consider being part of the family as a form of recognition of their work that dissolves the relationship of subordination and makes more acceptable the social devaluation. Indeed, some interviewees recount that they maintain friendship relations with their previous employers even after the death of their patients, and sometimes even after going back to Ukraine.

The social class and educational level of the family in which migrants are employed is an important element for the understanding and interpreting how migrants describe and perceive their employment relationship. Here it is important to remember that the Ukrainian migrants I interviewed were socialised in a society that was, in theory, classless, since all Soviet citizens were considered equal owners of the means of production. However, education was one of the main factors of social stratification, since the education level was tied to job opportunities. It was the alternative channel for upward mobility and the main way to obtain a non-manual job (Gerber, Hout 1995). For this reason Ukrainian migrants attach great value to education and have particular difficulties in dealing with subordination to poorly educated Italian women who have the power to give them orders. Anger, bitterness and humiliation are common feelings among respondents who consider the social position reserved for them in Italy to be punitive, where even working class people can afford to hire a graduated domestic/care worker, treating her like a servant. Larissa, for instance, recounts her working experience with an elderly couple of poor origins, underlining that she found it unjust that they could employ a domestic worker. According to Larissa this labour relation is problematic because it is an incongruity of the legitimate social stratification, and it demonstrates how low their social position in Italy is. In other words, in her opinion low educated people belonging to the working class should not employ a person with higher education. She stresses that this is only possible because of the international wage differences and the inequalities between rich and poor countries.

It's not physically hard to carry out the duties of the caregiver, but it is morally depressing. Not all people are good, not everyone understands the reason why we are here in Italy. Once, they didn't have any servant... now even people who are not rich can afford a servant... when I was in the countryside I was in a not very rich family: when she was young she was a servant too, and he was a gardener... they didn’t have better jobs, high level jobs, though at home they had a woman of a different nationality with whom they could behave like masters. I must submit to them, my head must stay down. I always stayed at home, I was not sleeping well because twice, three times a night I had to change her nappy. At home there was little food. Luckily there was a supermarket nearby, so I could go shopping with their money. Well, he told me I was eating too much. I told him that if he wanted to die he was free to do so, but I actually wanted to live. I told him so! (Larissa – migrant – Padova 04.06.2006).

Thus, the reason why it is particularly frustrating for Ukrainian migrants to be employed by families of a lower class and often low education level is that it throws into sharp relief the process of debasement engendered by migration, as well as the injustice of international inequalities. They are more willing to work for cultured families belonging to the middle or upper class, since it confirms the social order: an affluent and educated family has the ‘right’ to hire a domestic worker. Furthermore, the relationship with well-educated people gives the worker some advantages, like for instance learning the Italian language⁹ and being well paid, as Maria explains.

In Bologna I work as domestic worker in a family of physicians. He is also a professor at the university. One child is a journalist and the other one is still at school. I like them because they pay me well, they respect me, they know that I was a teacher for deaf-mute people. Furthermore, I am happy because they taught me Italian. Before, I worked for an elderly woman in a little town near Salerno. I didn’t like such work, because she didn’t speak Italian and I couldn’t learn it, she spoke only in the local dialect (Maria – Sambir – 17.08.2006).

To sum up, my thesis is that the greater the employee’s educational superiority toward her employers, the more pronounced is the perception of degradation. By contrast, if the difference in educational level between employer and employee is not as wide or if the employee feels culturally inferior in comparison to the employer, then the debasement seems less drastic and more acceptable. In these cases, it is easier for Ukrainian migrant women to accept and manage the downward mobility. However, there is a difference between middle and upper class employers, since it is easier to establish an informal relationship (which as we have seen, the migrants prefer) with the former. Middle-class families, being less accustomed to managing staff, tend to relate to the employee on a more equal basis, while well-off families are more accustomed to such servitude, and are used to establishing a professional and cold relationship.

In conclusion, in this section I have shown two strategies adopted by migrants in transition to mitigate the subordination and the social debasement, and thus to cope with downward mobility. Firstly, seek to have a respectful and informal relationship with their employers, so as to reduce the hierarchical relationships in their labour setting. Secondly, migrant women try to avoid working for lower class and low educated people because even if they accept to do servile work, they cannot tolerate doing it for people they consider culturally and socially inferior to themselves.

Tactics of differentiation

Domestic workers react to the social devaluation through different practices of differentiation. First of all they try to set themselves apart from other foreign nationals. Indeed, many respondents say that they do not have any immigrant friends from other continents and that they feel uncomfortable when they are associated with them. They consider themselves to be culturally superior to people of African, Asian or South American origins and sometimes even other Europeans, like Romanian and Moldavian, because they define themselves as Central European¹⁰ For this reason they can integrate more quickly than the other migrants. Oksana’s description of a Filipino woman is particularly emblematic of the Ukrainian migrants’ attitude toward other nationalities.

Filipinas, idiots, oh my god, what kind of people are they? I don’t understand why Italians like them so much. Sometimes I think that you [Italians] are idiots too. They are like monkeys. You are happy even if they don’t do anything, they don’t understand anything. I have worked with them. In a house in Milan, before me a Filipina had worked there. He [the employer] arranged her residence permit. When I arrived, she had to teach me the work, how to prepare the food, etc. Sometimes she came to ask him information about the contract and he was so happy when she came. She couldn’t speak Italian. By contrast, after these 18 months I began to understand everything, I didn’t speak perfectly, but I understood and could explain myself. Even though she had been in Italy for many years, she wasn’t able to cook well. She had learned how to prepare only a few things to eat. After that job, she went to work for a priest. She prepared food for the priest. They don’t take on heavy work... Then, once we were in the kitchen she asked me about my country of origin. I told her and she didn’t know where Ukraine was. I explained that it was in Central Europe, between Russia and Poland, close to Germany. She seemed to understand, but then she asked me, ‘Why are your countrymen so black while you are so white?’. She didn’t understand anything [laughs] (Oksana – returnee – L’viv 17.09.2006).

The claim of superiority is due to the stratification of the domestic service sector, where wages and working conditions are diversified primarily on grounds of nationality and, secondly, to the colour of one's skin. In Italy, the Filipinas are typically at the apex of the hierarchy, followed by women from Latin America and Eastern Europe and, finally, by the African women (Nigeria, Morocco), who earn less and are often rejected by employers because of both skin colour and religious faith (Zanfrini 2005). On the other hand, African women coming from the former Italian colonies who immigrated during the 1960s and 1970s share the top of the hierarchy with the Filipino women (Marchetti 2010). Therefore, in Italy the hierarchy structuring domestic services is different from the United States and the United Kingdom, where the intersection between gender, ethnicity and class is particularly evident since black women often serve white women (Glenn 1992; Andersen 2000b). In Italy another type of stratification and labelling operates. Migrant women are classified on the basis of fictitious essentialist cultural differences and their bodily characteristics: there are national groups more suited to acting as servants, since they are petite, silent and discreet, namely the Filipino women, while other groups are more preferable for assisting the elderly, as they are skilled, physically strong, and show a spirit of sacrifice, namely women from Central and Eastern Europe (Scrinzi 2004). Furthermore, since Ukrainian migrant women are in their 40s and 50s, they are considered more patient and calm than young girls, and thus more apt to spend long hours within the domestic space. Ukrainian women try to affirm their domain within the care service niche in order to obtain better working conditions, using the Italian society’s stereotype of them to their advantage, and stigmatising the ‘others’, labelling them as inferior because they are ‘non-European’.

Ukrainian migrant women furthermore adopt distinction tactics with regard to their fellow nationals. The experience of international mobility produces a sort of social and generational levelling among migrants. They are emptied of their past and share a new common identity, i.e. being Ukrainian immigrants. Indeed, as one interviewee said: in Italy, Ukraine becomes unique […] no matter what job you did in Ukraine, here we are all equal. However, some women resist the homogenisation that occurs in Italy and look for other ways to stand out. The active participation in religious communities and ethnic associations is one of the most common practices adopted by some ‘migrants in transition’ to seek fulfilment, valorise their skills and distinguish themselves from the others. During my research I met women who devoted their free time to being leaders of an ethnic association, ministers of music in their church, Ukrainian language teachers in the community school for second generation children, or journalists for small newspapers. For instance, Daria was member of the editorial staff of an Ukrainian newspaper for migrant people called Do Svitla and she had the idea of including a new column based on migrants’ letters.

In Bologna I started collaborating with the editorial staff of Do Svitla. I thought it was necessary to improve the involvement of migrant people with the journal. We contacted our friends living in Italy asking them to write something for the newspaper. It started as a joke, but we received many, many letters. So many letters to write a book, not a newspaper. In Italy there are so many Ukrainian teachers, many educated and intelligent people. While we work we don’t need to use our head, but at night-time we like to use it and to write (Daria – returnee – Ivano Frankivsk 14.08.2006).

Recapitulating, in this last section I analysed how migrants in transition react to the process of downward mobility and in particular to the social levelling they experience in Italy. I identified two differentiation strategies; the first one concerns attempts to distinguish themselves from migrants coming from other countries. They use ethnic stereotypes in their favour to improve their working conditions. The second strategy is to try to stand out and to recover their skills by doing voluntary intellectual work and participating in religious or ethnic associations.

Conclusions

As we have seen, Ukrainian migrants employed in the Italian domestic and care sector experience a double process of downward mobility. The first one occurred in Ukraine after the dissolution of the Soviet Union. The majority of migrant women I interviewed were originally employed in education, health and public services, but underwent a sudden process of impoverishment during the 1990s due to a loss of job and/or buying power, wage arrears and inflation. Migration was seen as a means of escaping the pauperisation and of maintaining their family’s social position and standard of life. However, in Italy they underwent a second devaluation, as their skills are not recognised and they can only find work as unskilled workers in a few sectors of the Italian labour market such as domestic/care work and prostitution.

In this article I have analysed how a particular category of Ukrainian migrant women, the ‘migrants in transition’, employed in the domestic/care sector, cope with downward mobility and how they react to it during their stay in Italy. First of all. I have argued that migrants give meaning to their experience and justify it by viewing it as a short interlude. The economic gains justify this process of devaluation and give meaning to the migratory experience. According to Parreñas (2001: 171-196) the money earned through wage differentials justifies the contradictory class mobility, which leads educated and qualified women to carry out work which is repetitive, poorly paid, servile and socially under-recognised in order to improve their respective family's social mobility in their country of origin. For migrant women, remittances are therefore one of the means by which they reaffirm their self-esteem.

Furthermore, I have gone beyond Parreñas’s analysis by highlighting two different coping strategies that migrants adopt to mitigate the downward mobility. Firstly, they try to weaken the hierarchy within the labour setting, looking for an informal, cordial and respectful relationship with employers. Secondly, they try to avoid working for lower class and low educated people. In particular, concerning this last finding I have shown that ‘migrants in transition’ are more willing to work for well-educated families, since in that context they consider a hierarchical relation to be socially legitimate and because they appreciate cultured people like themselves. Conversely, they are unwilling to serve people they judge to be uneducated and belonging to the lower class, since they consider themselves superior to them. Therefore, being employed for working class people underscores their proletarianisation and calls into question their logic of social stratification.

Finally, I have shown the Ukrainian migrants’ tactics of differentiation as a response to downward mobility. Just as emigration could be interpreted as a response to impoverishment, differentiation is the migrant’s response to the downward mobility engendered by migration. On the one hand, Ukrainian migrants adopt discursive strategies to differentiate themselves from migrant women from other countries whom they consider to be inferior, in order to improve their work conditions. On the other hand, they attempt to set themselves apart from their fellow nationals by seeking personal self-fulfilment and social recognition during their free time. By doing so they can recover, at least partially, their previous social position and self-esteem.

Acknowledgements

I acknowledge the financial support of the University of Padua through the post-doctoral research fellowship Longitudinal Analysis on Migrant Workers during the Economic Crisis: Unemployment, Precarity and Return, coordinated by Prof. Devi Sacchetto. I am also grateful to the two anonymous reviewers for their useful comments on earlier versions.

Notes

¹ This article draws from a Ph.D. research project completed in 2008 at the Department of Sociology of the University of Padua (Italy), which was published in Italy with the title Migrando sole. Legami transnazionali tra Ucraina e Italia (Migrating Alone. Transnational Bonds between the Ukraine and Italy) (Vianello 2009) and also in some English-language articles and chapters (Vianello 2011, 2013a, 2013b).

² In Italy the professional figure of the intercultural mediator is an intercultural advisor and a linguistic go-between. Usually they work for public employment centres, migrants offices, social and health services and schools.

³ For further information about this topic see: Brück, Danzer, Muravyev, Weisshaar (2010); Round, Williams (2010); Brück, Lehmann (2012).

⁴ Comparing data on employment according to job types from 1989 to 2005 (Laborsta 1989-2005), I noted heterogeneous trends. For some professions the employment levels were constant or had increased, for instance for blue collar workers and store clerks, while for technicians, agrarian workers, clerical workers and artisans, the levels had significantly decreased.

⁵ No data are available on unregistered Ukrainian migrants in Italy.

⁶ The legal status of Ukrainian people in Italy is that of non-EU citizens. They can enter Italy only with a visa for tourism, family, work, business or study. Upon arrival in Italy, they must apply for a residence permit which, however, is not required if their stay in the country – for visits, business, tourism or study – is for periods not exceeding three months. They can stay in Italy only until the visa expiry date, unless they have the right to obtain a longer permission to stay. For more information see: http://www.interno.gov.it/mininterno/export/sites/default/en/.

⁷ Newer data are not available.

⁸ In the case of elderly assistance, by employer I mean the elderly person’s children, although if the elderly person is self-sufficient or if he/she has no relatives, then this person incorporates the roles of beneficiary and of employer.

⁹ In Italy the use of dialects is quite widespread.

¹⁰ Western Ukraine, and in particular the ancient region of Galicia, belonged to the Polish Crown and later to the Austrian Empire.

References

Andall J. (2000). Gender, Migration and Domestic Service. Ashgate: Aldershot.

Anderson B. (2000a). Doing the Dirty Work. London, New York: Zed Books.

Andersen B. (2000b). Why Madam has So Many Bathrobes? Demand for Migrant Domestic Workers in the EU. Journal of Economic and Social Geography 92(4): 18-26.

Aslund A. (2009). Ukraine. How Ukraine became a Market Economy and a Democracy. Washington: Peterson Institute of International Economics.

Balbo L. (1978). La doppia presenza. Inchiesta 8(32): 3-6.

Bimbi F. (1991). Doppia presenza, in: L. Balbo (ed.), Tempi di vita, pp. 56-62. Milano: Feltrinelli.

Boyarchuk D., Maliar L., Maliar S. (2005). The Consumption and Welfare Implications of Wage Arrears in Transition Economies. Journal of Comparative Economics 33(3): 540-564.

Brück T., Danzer A. M., Muravyev A., Weisshaar N. (2010). Poverty during Transition: Household Survey Evidence from Ukraine. Journal of Comparative Economics 38(2): 123-145.

Brück T., Lehmann H. (2012). In the Grip of Transition: Economic and Social Consequences of Restructuring in Russia and Ukraine. Basingstoke: Palgrave Macmillan.

Buckley M. (ed.) (1997). Post-Soviet Women: from the Baltic to Central Asia. Cambridge: Cambridge University Press.

Caritas/Migrantes (2006). L’immigrazione ucraina in Italia. Rome.

Conti C., Ribella N., Strozza S., Tuoto T. (2010). From East to West: the Former USSR Citizens in Italy, paper delivered at the European Population Conference (EPC 2010), Vienna, 1-4 September.

D’Anieri P., Kravchuk R., Kuzio T. (1999). Politics and Society in Ukraine. Boulder: Westview Press.

Direzione generale dell’immigrazione e delle politiche di integrazione (2012). Secondo Rapporto annuale sul mercato del lavoro degli immigrati. Rome: Ministero del Lavoro e delle Politiche Sociali.

Dudwick N., Gomart E., Kuehnast K. (eds.) (2003). When Things Fall Apart. Washington D.C.: World Bank.

Dudwick N., Wanner C. (2003). Children Have Become a Luxury: Everyday Dilemmas of Poverty in Ukraine, in: N. Dudwick, E. Gomart, K. Kuehnast (eds.), When Things Fall Apart, pp. 263-299. Washington D.C.: World Bank.

Fedyuk O. (2012). Images of Transnational Motherhood: The Role of Photographs in Measuring Time and Maintaining Connections between Ukraine and Italy. Journal of Ethnic and Migration Studies 38(2): 279-300.

Fitzgerald D. (2006). Towards a Theoretical Ethnography of Migration. Qualitative Sociology 29(1): 1-24.

Gerber T., Hout M. (1995). Educational Stratification in Russia During the Soviet Period. American Journal of Sociology 101(3): 611-660.

Glenn E. N. (1992). From Servitude to Service Work: Historical Continuities in the Racial Division of Paid Reproductive Labor. Signs 18(1): 1-43.

Hankivsky O., Salnykova A. (2012). Gender, Politics and Society in Ukraine. Toronto: University of Toronto Press.

Ho C. (2006). Migration as Feminisation? Chinese Women’s Experiences of Work and Family in Australia. Journal of Ethnic and Migration Studies 32(3): 497-514.

International Organisation for Migration - Mission in Ukraine (2011). Migration in Ukraine. Facts and Figures. Kyiv: International Organisation for Migration - Mission in Ukraine.

Italian Institute of Social Security (2011). Osservatorio sui lavoratori domestici. Dati Annuali. Online: http://www.inps.it/webidentity/banchedatistatistiche/domestici/index01.j... (accessed: January 2014).

Italian Institute of Statistics (2001). Permessi di soggiorno per sesso, area geografica e singolo paese di cittadinanza al 1° gennaio 2001. Online: http://demo.istat.it/altridati/noncomunitari/index.html (accessed: April 2013).

Italian Institute of Statistics (2004). Permessi di soggiorno per sesso e paese di cittadinanza al 1° gennaio 2004. Primi cinquanta paesi. Online: http://demo.istat.it/altridati/noncomunitari/index.html (accessed: April 2013).

Italian Institute of Statistics (2010a). Cittadini non comunitari regolarmente presenti in Italia. Anno 2010. Online: http://demo.istat.it/altridati/noncomunitari/index.html (accessed: April 2013).

Italian Institute of Statistics (2010b). La povertà in Italia. Anno 2010. Rome.

Italian Institute of Statistics (2010c). Popolazione straniera residente al 1° gennaio per età e sesso 2010. Online: www. http://demo.istat.it/ (accessed: March 2011).

Italian Institute of Statistics (2011). Cittadini non comunitari regolarmente presenti in Italia. Anno 2011. Online: http://demo.istat.it/altridati/noncomunitari/index.html (accessed: January 2014).

Kay R. (2006). Men in Contemporary Russia: the Fallen Heroes of Post-Soviet Change. Burlington: Ashgate.

Kiblitskaya M. (2000). Once We Were Kings. Male Experience in Post-Communist Russia, in: S. Ashwin (ed.), Gender State and Society in Soviet and Post-Soviet Russia, pp. 90-104. London, New York: Routledge.

Kukhterin S. (2000), Fathers and Patriarchs in Communist and Post-communist Russia, in: S. Ashwin (ed.), Gender State and Society in Soviet and Post-Soviet Russia, pp. 71-89. London, New York: Routledge.

Laborsta (1989-2005). Ukraine: Total Employment, by Occupation. Online: http://laborsta.ilo.org/cgi-bin/brokerv8.exe (accessed: June 2008).

Liversage A. (2009). Vital Conjunctures, Shifting Horizons: High-skilled Female Immigrants Looking for Work. Work Employment & Society 23(1): 120-141.

Marchetti S. (2010). Paid Domestic Labour and Postcoloniality: Narratives of Eritrean and Afro-Surinamese Wigrant Women. Utrecht: University of Utrecht.

Marchetti S., Venturini A. (2013). Mothers and Grandmothers on the Move: Labour Mobility and Household Strategies of Moldovan and Ukrainian Migrant Women in Italy. International Migration Early View (Online Version of Record published before inclusion in an issue)

Marcus G. E. (1995). Ethnography in/of the world system: The emergence of multi-sited ethnography. Annual Review of Anthropology 24: 95-117.

Mazzacurati C. (2005). Dal blat alla vendita del lavoro. Come sono cambiate colf e badanti ucraine e moldave a Padova, in: T. Caponio, A. Colombo (eds.), Migrazioni globali e integrazioni locali, pp. 145-174. Bologna: Il Mulino.

Ministero dell’Interno (2007). 1° Rapporto sugli immigrati in Italia. Rome.

Morrison C., Sacchetto D., Cretu O. (2013). International Migration and Labour Turnover: Worker’s Agency in the Construction Sector in Russia and Italy. Studies of Transition States and Societies 5(2).

Parreñas R. S. (2005). Children of Global Migration. Transnational Families and Gendered Woes. Standford: Standford University Press.

Round J., Williams C. (2010). Coping with the Social Costs of ‘transition’: Everyday Life in Post-Soviet Russia and Ukraine. European Urban and Regional Studies 17(2): 183-196.

Sayad A. (1999). La double absence. Des illusions de l'émigré aux souffrances de l'immigré. Paris: Seuil.

Scrinzi F. (2004). Donne migranti e mercato del lavoro domestico. Polis XVIII(1): 107-136.

van Hooren F. (2008). Welfare Provision beyond National Boundaries. The Politics of Migration and Elderly Care in Italy. Rivista Italiana di Politiche Pubbliche 3: 87-113.

van Hooren F. (2010). When Families Need Immigrants: The Exceptional Position of Migrant Domestic Workers and Care Assistants in Italian Immigration Policy. Bulletin of Italian Politics 2(2): 21-38.

Vianello F. A. (2009). Migrando sole. Legami transnazionali tra Ucraina e Italia. Milano: Franco Angeli.

Vianello F. A. (2011). Suspended Migrants. Return Migration to Ukraine, in: M. Nowak, M. Nowosielski (eds.), (Post)trans-formational Migration, pp. 251-274. Berlin: Peter Lang.

Vianello F. A. (2013a). A Transnational Double Presence: Circular Migrations between Ukraine and Italy, in: A. Triandafyllidou (ed.), Circular Migration between Europe and its Neighbourhood. Choice or Necessity?, pp. 187-211. Oxford: Oxford University Press.

Vianello F. A. (2013b). Ukrainian Migrant Women’s Social Remittances: Contents and Effects on Families Left behind. Migration Letters 10(1): 91-100.

Zanfrini L. (2005). La rivoluzione incompiuta. Rome: Edizioni Lavoro.

Introduction

Immediately after the collapse of the communist system, the international mobility of Central and Eastern European populations changed significantly. Along with the traditional patterns that used to predominate in these regions, such as long-term migration for economic or ethnic reasons, new forms of mobility have appeared, such as circulatory migration and the flow of temporary workers (Wallace 1999; Morokvasic 2006). These extraordinary cross-border flows have established links between receiving and sending countries and also provided material for a thorough rethinking of the traditional nation-state-centred immigration paradigm that saw East-West migration as a lineal and unidirectional process, with socio-economic and cultural assimilation as the final outcome (Favell 2008). In this context, the concept of transnationalism has become one of the main analytical tools used to assess the mobility patterns of Central and Eastern European populations (Morawska 2002; Rogers 2004; Moskal 2011).

Surprisingly, contemporary studies of economic migration among Ukrainians have rarely focused on this transnational perspective. Yarova (2007) carried out one of the few studies that have taken this approach by analysing how doing domestic work in Italy impacted the family life of Ukrainian women in their country of origin. Along the same lines, Tolstokorova (2010) examined the implications that Ukrainian migration to European countries has for the transnational family field, emphasising issues surrounding gender, maternity and paternity, and in a recent study, Solari (2010) compared the migratory patterns of flows to California and Italy. Although the number of studies on Ukrainian immigration to Spain has increased over the years, the focus has not been on the transnational aspects of this phenomenon and, therefore, relatively little is known about them. For example, Sanchéz Urios (2007, 2010) examined the ways in which Ukrainian immigrants enter the labour market and the social necessities that arise in the course of this process and Hosnedlova and Stanek (2010) recently described the general socio-demographic aspects and mobility patterns of this group.

In this article we examine certain empirical indicators related to the transnational dimension of Ukrainian immigration to Spain. To be precise, we explore the phenomenon of transnational families and various transnational activities (travelling to the country of origin, frequency of contact with the community of origin and remittances). Specifically, we aim to answer the following research questions here:

1. Does gender affect the frequency and extent of the selected transnational activities?
2. Does legal status play a significant role in shaping the selected transnational activities?
3. How does the type of family unit (multilocal/non-multilocal) influence the intensity and scope of these transnational activities?

Regarding the data, we analyse the official statistics of the Spanish Municipal Register and the data from the National Immigrant Survey (ENI-2007) conducted by the National Institute of Statistics (Spain). The first source will be used to develop the socio-demographic profile of the immigrant population in Spain; the second source will enable the analysis of transnational activities and their factors. Concerning the methods, we will implement the descriptive statistics and basic analysis using charts and cross tabulations.

The article is structured around four sections. The first part is theoretical, dealing with the concept of transnationalism. We justify our approach, present the transnational activities and other terms that will be examined in the empirical section. The second part deals with the data sources, their characteristics and limitations. The goal of the third part is to describe the group of Ukrainian immigrants in Spain in terms of basic social and demographic characteristics (e.g., intensity of flows and age-sex structure, geographic distribution, irregularity rates, type of family unit). The fourth part is analytical and addresses the issues surrounding selected transnational activities of the Ukrainian immigrants. Lastly, the conclusion summarises the main findings and evaluations. In the fifth part concluding remarks are presented.

Conceptualising transnationalism

Within the past twenty years, a period that several writers date from the seminal article on transnationalism published by Glick Schiller, Basch, Blanc-Szanton (1992), several migration scholars have shown that migrants maintain multiple ties with their countries of origin while they adapt to the host society. Transnationalism involves multiple ties and interactions linking people or institutions across the borders of nation states. Members of transnational communities move easily between different cultures, frequently maintain homes in two countries and pursue economic, political and cultural interests that require a simultaneous presence in both.

Transnationalism has become a key dimension in the analysis of migration, providing essential conceptual tools for explaining and understanding the current transformations of population mobility patterns. Nevertheless, the enormous popularity of this approach has led to a situation in which, according to Vertovec (2003: 461): transnationalism seems to be everywhere, at least in social science. This is due, at least in part, to the fact that the definition of transnationalism is sometimes so broad that it cannot be used as a circumscribed and contrastable empirical reference. Portes (2001: 182) suggests that there are dangers inherent in seeking to broaden the definition of what constitutes transnationalism because in doing so one risks diluting the efficacy of the theory; in the end, every aspect of migratory praxis could be defined as a cause or consequence of transnational activity, thus encompassing everything yet explaining nothing new. In order to avoid these risks, our study borrows from the precise definition of transnationalism proposed by Portes, Guarnizo, Landolt (1999) who defined the concept as activities that require regular and sustained social contacts over time across national borders for their implementation. One of the advantages of this definition is that it allows us to establish a series of indicators of transnational activities which maintain and reinforce ties between countries of origin and destination.

Current academic literature suggests that transnational activities and practices may be developed in several areas of the social life. Goldring, Henders, Vandergeest, (2003: 5) for instance, list and describe the forms the transnational activities can take: 1) the social transnational activities can be represented by regular contact with relatives and friends in the home country, or by family and/or other type of visits to the home country; 2) the cultural transnational activities can be illustrated by celebrating ethnic, religious or national holidays associated with the home country; 3) the religious transnational activities can be maintaining religious identities and practices associated with specific leaders or institutions based in the home country or region, economic support for faith-based projects; 4) the economic transnational activities are known mainly as family remittances, collective remittances or investment; and 5) the political transnational activities comprise voting, raising funds for parties or social movements, lobbying the host government regarding homeland issues. In our study we deal with some of the transnational activities suggested by Goldring et al. (2003), namely: travelling to the country of origin and sending of remittances. The selection of these has been influences by the characteristics of data sources and at the same time inspired by the theoretical considerations that are discussed as follows.

Numerous studies have indicated that one of the key elements of transnational activities is direct contact with social networks and communities in the country of origin through cross-border movement (Menjivar 2002; Walton-Roberts 2003). At the same time, travelling to the country of origin and face to face contact with family members or friends should not only be considered in terms of reinforcing sentimental relationships but also as an important method of transmitting information about migratory destinations, economic exchange and technological modernisation. In this sense, more or less regular visits or circulatory mobility are factors that allow direct and intense interaction between migratory communities and origin communities on various levels (homes, broad social networks, associations, political groups or churches).

Communication is another crucial dimension of transnational activities, as the vitality of transnational links relies on the strength and intensity of social contacts across national borders. A number of scholars stress the role of new communication technologies as a fundamental feature of contemporary transnational activities (Hiebert, Ley 2006). The simultaneity and immediacy allowed by modern technologies significantly intensify and expand transnational connexions (Portes, Guarnizo, Haller 2002). The telephone, internet and other ICTs open up space for transnationalism as this form of communication can cross national boundaries ‘without actual bodily movement’ (Guarnizo, Smith 1998: 14).

Remittances are another manifestation of transnationalism. Among transnational activities the importance of ‘sending money home’ has grown enormously over the past few years. This practice plays a fundamental part in improving the short-term economic situation of families, although its contribution to economic development at the local and national level is still being debated (Guarnizo 2003). What is most important in the context of our study is that remittances cause members of a family network living in countries of origin to become economically dependent on resources coming from abroad, which reinforces ties across borders.

When studying the transnational behaviour of migrants our goal should be not only to determine the scope and extension of these activities but also to identify possible correlates. It has been suggested that a number of factors must be considered in order to understand what is involved in transnational activities (Portes, Escobar, Walton Radford 2007). For example, Portes, Guarnizo, Landolt (1999) points to factors such as access to technology, economic and human capital stocks and the distance to the homeland. Multilocal families can be regarded as another factor that determines the development of transnational activities. Due to geographic mobility, the family unit is separated into various cells that meet both in origin locations and in receiving countries. From a transnational perspective, migration involves the physical separation or dispersal of the family unit, but that does not mean that family members no longer have sentimental and economic ties with each other. Despite dispersal, family networks allow these different fragments to interact as a common entity. This new family structure links various local realities to an international setting and configures what has been called the multilocal transnational family (Glick Schiller et al. 1992). Geographic separation and the lack of daily contact convert the family into an imagined community which requires continual effort from its members to keep the links between them alive. The possible linking mechanisms imply maintaining, reducing, reinforcing or establishing links with family members (Bryceson, Vuorela 2002).

In addition, various studies reveal that men and women undertake transnational activities differently (Menjívar 2002; Itzigsohn, Giorguli-Saucedo 2005). In this sense, transnational activities reflect and simultaneously reproduce social and power relationships that determine the sexual division of labour roles within households. For example, Pessar (1999) revealed that Mexican men pursue a more transnational strategy in many cases with an eye on an eventual return, while women are more engaged in the social life of the receiving communities. Moreover, in some cases differentiated reproductive roles in the family might reinforce transnational behaviour. For example, in their study on transnational motherhood Hondagneu-Sotelo and Avila (1997) showed how Latina immigrant domestic workers who leave their children behind are deeply involved in family life across borders and in constant movement between locations.

Another key factor that shapes the ways in which transnational connections develop is the institutional and legal framework established by national and supranational policies. National regulations on foreigners and immigrants, the relations between countries of origin and destination and finally, processes of economic and political integration at the regional level (such as the expansion of the European Union) can either facilitate or limit the establishment and development of transnational links in the context of migration (Waldinger, Fitzgerald 2004). Immigration laws and the rights of immigrants affect their ability to move across borders and limit other forms of transnational behaviour. Irregular status in a destination country can limit cross-border mobility and also lead to greater communication via new technologies.

The history of geographic mobility among Central and Eastern European populations clearly illustrates the importance of the legal framework for the development of transnational activities. Without a doubt, three processes, a) the collapse of authoritarian regimes in the former Soviet Bloc, b) European Union enlargements in 2004 and 2007 and c) the removal of transitional restrictions on the free movement of workers from the new member states, greatly advanced the creation of a new transnational or, more precisely, ‘trans-European’ area of geographical mobility (Gil 2011).

In this context, the issues surrounding the transnationalism of migratory groups whose members find it difficult to obtain legal status become particularly interesting. Ukrainians are currently the most numerous non-community European group in Spain. An analysis of the transnational strategies and behaviours maintaining their links to their country of origin could be a valuable contribution for future comparisons with European community immigrant groups.

Data sources

As mentioned above, most of the statistical data presented in this article come from the National Immigrant Survey (Encuesta Nacional de Inmigrantes, ENI-2007) conducted by the National Institute of Statistics at the beginning of 2007 with a sample of 15 465 people born outside Spain (16 years of age and older), including 223 Ukrainian immigrants. The sample method of the survey was based on a three-stage sampling strategy: 1) census sections – stratification of first stage units in accordance with the size of the municipality to which the section belongs; 2) second stage units – a sample of ten dwellings was selected in each sample section; 3) third stage unit – a person was selected with equal probability from among the list of those born abroad and who reside in each dwelling (Reher, Requena 2009). A goal pursued for the survey was to present representative and reliable data. According to Reher and Requena (2009) the results of the poll can be regarded as statistically representative for all of Spain, for the main autonomous regions of the country, and for the most numerous migrant groups. With regards to the Ukrainian population in Spain, there will be some biases, as it is not one of the most numerous migrant groups in Spain, but ENI-2007 can still be considered the most reliable source of information on Ukrainians in Spain.

The National Immigrant Survey provides a set of data that complement information from traditional sources about the phenomenon of immigration (censuses and municipal registers). The survey includes data on the experiences of individuals who have immigrated to Spain, such as their participation in the labour force, their housing conditions and other relevant aspects of their lives (Reher, Requena 2009). ENI-2007 also contains a useful set of variables, including geographical distribution of family and household, frequency of visits to the country of origin, remittances, frequency and methods of communication with family members and friends in the country of origin, all of which can be used to carry out an analysis from a transnational perspective.

Despite the richness of the data source, it is subject to some limitations, the most important being that our study relies on the data from a survey conducted in the host country. This offers only limited possibilities to reconstruct all the possible patterns of immigrant mobility, since we have no access to the people who have already returned to their location of origin after a temporary stay in Spain. In addition, the ENI 2007 sample includes only immigrants who at the time of the survey had either been in Spain for at least a year or had the intention of staying in the country for at least a year. Taking into account these limitations, in order to approach the issue of the geographic mobility patterns of Ukrainian immigrants we have decided to try to examine the movements between places of origin and destination from the host country’s perspective. To this end, we focus on the frequency and duration of movement not from Ukraine to the host country, but rather from Spain to the countries of origin. We distinguish two types of movements: first, ‘long-term temporary migration’, when immigrants return to their country of origin for a period of more than three months; and second, ‘short-term temporary migration’ where stays in the countries of origin never exceed three months.

We have also used the official statistics of the Municipal Register. This source of data is an administrative register of the residents of each municipality, regardless of their legal status, and it is currently one of the most widely used sources for the analysis of the socio-demographic characteristics of the immigrant population in Spain. This register is more useful for the analysis of the core features of foreign populations than other sources available because it covers both documented and undocumented immigrants.

Ukrainian migrations to Spain – basic social and demographic characteristics

Intensity of flows and age-sex structure

The first Ukrainian economic immigrants arrived in Spain in the mid-1990s. There is no apparent relation between previous political migration (in 1940s and 1950s) and post-Soviet economic migration to Spain. Although we lack reliable statistical data for this period, it can be assumed that the influx was relatively large. After the regularisation processes in 2000 and 2001 Spanish statistics displayed a sharp increase in immigrants of this origin. Between 1996 and 2001 the number of Ukrainians with residence permits grew from 240 to approximately 9 500 (Ferrero Turrión 2005). In the same period approximately 25 500 Ukrainians were registered in Spanish municipalities. Over the following years the number of Ukrainians registered in the Municipal Register increased exponentially, reaching 81 243 by 2009. However, in recent years the inflow of Ukrainians to Spain (as well as migrants of other origins) has slowed down as a result of the economic downturn and the corresponding dramatic increase in unemployment and budget cuts. At the beginning of 2013, the total number of Ukraine-born migrants registered in Spain was approximately 86 697. However, this apparent stagnation in flows contrasts clearly with the significant decrease in the number of other major Eastern and Central-Eastern European migrant groups such as Romanians, Bulgarians and Poles. 

Figure 1. Changes in the number of major immigrant groups from Central and Eastern Europe in Spain 2001-2013

Source: Authors’ own composition based on data from the Municipal Register 2001-2013, National Institute of Statistics (Spain).

According to Municipal Register statistics, in 2013 the sex ratio of Ukrainian migrants in Spain was 85 males per 100 females. The age structure reveals a clear prevalence of adult population. According to the data for 2013, most of the population falls within the age category spanning from 25 to 49 years. As shown in Figure 2, a prominent feature is an asymmetric relation between gender categories, particularly in the case of adults where there is a clear predominance of women. At the same time, it must be highlighted that a comparative analysis of the data corresponding to the structure of the Ukrainian immigrant population by gender and age at the onset of the immigration process to Spain in 2003 and the data from 2013 reveals that the composition of the population had experienced a rapid and sharp transformation. In 2003 there was a clear concentration of immigrants in economically active age groups, with a prevalence of young adults between 25 and 29 years old, followed by the 30-34 and 35-39 cohorts. Furthermore, in 2003 a slight prevalence of young adult men can also be observed. The trends that have occurred in the structure by sex and age between 2001 and 2013 seem to indicate that during the period mentioned the migratory process was marked by the prominence of males in the initial stage, but was subsequently compensated by the arrival of women as part of the process of family reunification as well as a result of individual migratory decisions.

Figure 2. Age-gender chart of the Ukrainian immigrant population in Spain 2003 and 2013 (per cent)

Source: Authors’ own composition based on data from the Municipal Register (2001 and 2007), National Institute of Statistics (Spain).

Geographic distribution

According to data from the Municipal Register, in 2007 most Ukrainian immigrants were concentrated in three particular regions: the Autonomic Region of Madrid (23.0 per cent), the Autonomic Region of Valencia (19.3 per cent) and Catalonia (19.1 per cent). There are also relatively large contingents of Ukrainian immigrants who have settled in other regions of the Mediterranean coast, like Andalusia and Murcia (Hosnedlová, Stanek 2010; Sánchez Urios 2010). Ukrainian immigrants have been attracted to Madrid and Catalonia by the offer of employment in the industry sector (especially women), in construction (basically men) and in hotel and food services. In addition, Madrid is an important gateway to the rest of Spain (with its busy international airport, and its bus lines between Madrid and different Ukrainian cities). Valencia, Andalusia and Murcia are distinguished by the wide range of temporary jobs (hotel and food services, agriculture, retail and wholesale trade). As to the places of origin of the Ukrainian immigrants, according to the results of the National Immigrant Survey, over half of the Ukrainian immigrant population comes from four provinces located in the western part of the country: Lviv (23.4 per cent), Ternopil (12.7 per cent), Ivano-Frankivsk (9.5 per cent) and Chernivtsi (7.8 per cent). Many immigrants also come from the province of Kiev (14.3 per cent).

Irregularity rates

Ukrainian immigrants usually enter Spain with a tourist visa and remain in the country after it expires, becoming undocumented irregular immigrants. Within this context, it should be noted that a high rate of irregularity has been considered one of the structural characteristics of migratory processes to Spain (Arango 2004). However, there is evidence that the overall situation has been clearly improving in the last few years, mostly thanks to advances in border control systems, greater flexibility in obtaining the necessary permits by immigrants working in Spain (through special regularisations, legalisations via ‘rooting’ and contracting in origin).¹

In order to have an approximate idea of the irregularity rate, we compared the number of immigrants in the Municipal Register with the number of immigrants who have a residence permit and are living in a legal situation. The difference between the two figures allows us to estimate the size of the irregular immigration phenomenon (Viruela 2006). As can be seen in Figure 3, at the end of 2012 approximately 13 per cent of the Ukrainians living in Spain lacked the documents required by the Spanish government for legal residence in the country. If we take into account the trends in irregularity rates among the Ukrainian population over the last few years, we can see that the total number of undocumented Ukrainian immigrants decreased drastically between 2005 and 2006, from 62 per cent to 29 per cent, mainly as a result of the regularisation process that was carried out in 2005.² Another factor that has contributed to the significant reduction of the levels of irregularity (by half between 2007 and 2013) was a slowdown of immigration flows since the start of the economic crisis.

Figure 3. Regularity rates for Ukrainian immigrants in Spain 2001-2013

Source: Authors’ own composition based on the Municipal Register (National Institute of Statistics) and the Ministry of  Employment and Immigration statistics (Spain).

Ukrainian transnational families

One of the major consequences of migration is the dispersal of the family unit both abroad and in the country of origin. This new family structure links several local situations to an international setting and shapes what has been termed by some authors the multi-local family (Mendoza 2005). The incidence of multi-local transnational families (those in which at least one member of the immediate family is outside Spain in the immigrant population indicates the existence of strong ties with the places of origin (Dustmann 2003).³ In overall terms, the total number of non multi-local families exceeds the number of multi-local ones. Of the Ukrainians interviewed, 44.5 per cent declared that all the members of their families are in Spain, whereas 35.4 per cent said that at least one family member was in their country of origin or elsewhere. Focusing on the subcategories that make up these two types of geographical distribution of families, a third of the entire population (33.7 per cent) is comprised of families in which all of the children live in Spain. There is also a high proportion of people (15.7 per cent) whose spouses are in Spain, but at least one of their children is living in the country of origin, as well as single-parent families with at least one child living in Ukraine (9.8 per cent).

Table 1. Geographical distribution of family unit members (per cent)

Source: own elaboration.

Table 1 illustrates the complex relationship between transnational families and the legal status of the immigrants. In general terms, irregular immigrants are more likely to form part of a multi-local family. Among immigrants who do not have a residence permit in Spain one out of every two belongs to families in which at least one of the members lives in Ukraine. In contrast, the proportion of documented immigrants in this situation is 33 per cent. This pattern indicates that obtaining a permit is a crucial factor in the process of family reunification. In this sense, the restrictions in obtaining legal status directly affect the creation of the transnational family model.

We can also observe significant differences in the location of family members of different genders, which in turn gives us some idea about the strategies pursued by the immigrants and the decisions made within their households. In the first place, the existence of multi-local family bonds is more frequent among male immigrants. The proportion of males whose spouses and offspring are all living in Spain is substantially less in comparison with females who form part of this category. Among the male population 23.2 per cent are in this situation, as opposed to 43.1 per cent of females. The proportion of males whose spouses or partners and at least one of their children is living in their places of origin is four times greater than the proportion of females in the same situation. A similar pattern is observed in the case of families with no offspring whose spouses or partners are living in their countries of origin. This data indicate that the male breadwinner migration model is still prominent when making decisions on migration within households. In this model the male assumes the role of primary provider for the family and also the risk related to the initial immigration move. Thus, the male head of the household is the first to travel to the country of destination and, once settled, the woman and children follow at a later date.

The existence of the family migration model, in which the males play the leading role in the initial stage, is related to cultural conditioning in the place of origin. However, as some authors reveal, the inequalities in economic opportunities for males and females can also be a factor (Pajares 2007). The wages of males employed in the construction sector are considerably higher than those of females working in domestic services. In addition, until the emergence of the economic crisis in Spain, women had more possibilities of finding themselves jobless.⁴ Accordingly, the economic cost of migration was, at least in the initial stage, higher and more difficult to confront in the case of females.

The data presented in Table 1 also reveal another typical migratory pattern of the Ukrainian population. Almost one third of the male population who have immigrated to Spain (30.0 per cent) have no family responsibilities, as opposed to 11.3 per cent in the case of the female population. This data might indicate that for many Ukrainian males, emigration is part of a survival strategy or an attempt to improve their individual economic situation. The proportion of women in this situation is lower, which confirms that for most females the migratory decision is conditioned by the mobility of their spouses or partners.

Within the context that we have just outlined, single-parent families (without a spouse but with children) represent a special case. Almost 22 per cent of the Ukrainian women in Spain find themselves in this situation, as opposed to 8.4 per cent of the male population. We must remember that this gender difference is principally due to the fact that when couples split up, the women usually take care of the children. On the other hand, the high proportion of single women with offspring is due to the high occurrence of divorce in Ukraine.⁵ In this regard, it is worth noting that most women without a partner form multi-local families.

Results – transnational activities

Visits to the country of origin

We will first analyse movements between places of origin and destination. Among Ukrainians surveyed, only 5 per cent had returned to their country of origin for a period of at least three months. In general, their stays in Ukraine are infrequent and for short periods of time. As can be seen in Table 2, if we only take into account stays shorter than three months, it emerges that approximately one third of the people surveyed travel to their country of origin less than once every two years, while a similar percentage has never gone back to Ukraine. The people who visit their country more frequently (at least once a year) represent only a small group within this population – a mere 7.6 per cent. Also, no significant differences between males and females are observed in this regard.

Table 2. Frequency of short stays (under three months’ duration) in the country of origin (per cent)

Source: own elaboration.

The frequency of travel to their country of origin is significantly conditioned by the legal situation of immigrants. The great majority of undocumented immigrants (91 per cent) declared that they had not visited their country of origin since they arrived in Spain. Among documented Ukrainian immigrants the percentage is far lower. The main factor that determines this behaviour is that Ukrainian citizens are required to have a visa to enter any of the countries that comprise the free circulation area established by the Schengen Agreement. It should be added that for irregular immigrants the requirements to obtain a residence permit are important factors when it comes to devising strategies of transnational mobility. One of the main requirements for the latest regularisation that took place in the spring of 2005 was to prove that the immigrant had been living in Spain prior to August 2004 and to be in possession of a work contract for a minimum period of six months (three months in the case of the agricultural sector) (Kostova 2005). In order for an immigrant to obtain legal status through ‘rooting’, which is independent of the processes of extraordinary regularisation, applicants must prove that they have lived continuously in Spain for a minimum period of two years and have worked at least for one year during that time (Aguilera 2006).6 Therefore, the possibility of obtaining a residence permit might reduce the transnational mobility of immigrants and transform temporary migration into long-term or even permanent migration.

Finally, there is a direct relationship between the type of family and the number of visits to Ukraine. Members of multi-local families visit their places of origin more frequently than immigrants whose entire immediate family resides in Spain. This reveals that family is one of the crucial links that tie immigrants to their origins. This phenomenon is also confirmed by data collected on the reasons why immigrants visit Ukraine. Among the reasons stated for visiting Ukraine, seeing family members and friends were the highest, followed by holidays, (91.5 per cent and 71.4 per cent, respectively). Work related reasons, periodic stays in the place of origin and dealing with bureaucratic affairs only represented a limited percentage of the interviewees’ replies.

Communication with the country of origin

In general, immigrants maintain relationships with their communities of origin even after settling in Spain. More than 97 per cent of the immigrants interviewed declared that they remained in contact with their relatives or friends. Compared to women, men are only slightly less prone to maintain contacts with their family and community of origin. Legal status does not affect the contacts with the community of origin. Similarly, family situation also does not have a significant impact on the frequency of transnational communication. Among immigrants with transnational families, 99 per cent communicated with their communities of origin, while 98 per cent of immigrants whose entire immediate families were in Spain did the same.

As showed in Table 3, the most widely used means to communicate with people who live in Ukraine is the telephone. Other means of communication are less common, although a considerable proportion of people rely on emails for such purposes. Approximately 68 per cent of the Ukrainians interviewed declared that they stayed in contact with close acquaintances that live in their country of origin at least once a week and 21.8 per cent did so at least once a month. Irregular immigrants in Spain tend to maintain a slightly higher frequency of contact with people close to them who remain in the country of origin, which allows us to hypothesise that they compensate for their lack of opportunities to visit their places of origin with more frequent indirect contact. Finally, as can be expected, immigrants with multi-local families tend to communicate by telephone more frequently than other categories of immigrants.

Table 3. Frequency of phone contact with family and friends at origin (per cent)

Source: own elaboration.

Remittances

Two out of every three Ukrainian immigrants interviewed declared that they sent money to their country of origin. Table 4 shows that men are most likely to send money home. Among Ukrainian men interviewed, 65 per cent declared that they sent remittances compared to 54 per cent of women. Men also send remittances more frequently, which is directly related to the persistence of the male breadwinner migratory model among a large percentage of Ukrainian immigrant households. The geographic dispersion of the family is a very significant factor when determining strategies related to remittances. More than half of the immigrants who belong to multi-local families send money at least once a month. This number is clearly contrasted with that of immigrants whose entire immediate family live in Spain. The enormous differences in this transnational practice between these two groups suggest that the economic dependence which exists in transnational families plays a crucial role in the creation of transnational links between countries of destination and origin.

Among both irregular immigrants and regular immigrants there are no significant differences in the proportion of people who send money and those who do not. However, it is striking that irregular immigrants send money much more frequently to Ukraine. Almost half of undocumented Ukrainians send money at least once a month. This pattern could have two explanations. In the first place, visits to the place of origin (much more frequent among documented immigrants, as mentioned earlier) allow immigrants to make economic contributions directly. In addition, our analysis suggests that because irregular immigrants are less secure in their possibilities of prolonging their stay in Spain, they feel more closely tied to their places of origin and this motivates them to invest or accumulate the money earned in the country of destination back home. However, as the analysed data source does not include information on the motives to remit, we cannot go more in-depth in understanding the mechanisms governing this process.

Table 4. Frequency of monetary remittances (per cent)

Source: own elaboration.

Conclusions

The main objective of this article was to examine the issues around migratory flows from Ukraine to Spain from a transnational perspective. Using the definition of transnationalism proposed by Portes et al. (1999), we have established three empirical indicators of transnational activities: visits to the community of origin, indirect contact and remittances. In our analysis we try to establish how factors such as gender, legal status in Spain and the geographic dispersion of family units affect the intensity and scope of these transnational activities.

In the first place, slight differences have been observed between males and females regarding transnational activities. Ukrainian women in Spain maintain telephone contact with family and friends in their communities of origin with greater frequency and men, by contrast, tend to send money more frequently. Our findings resemble trends observed in studies carried out in other social and geographic contexts revealing that immigrant women are more intimately and emotionally involved with other family members and acquaintances as a part of their gender role. By contrast, men are more engaged in fulfilling their social role of the male breadwinner (Parreñas 2005). These confirm that transnational activities reflect social and power relationships determined the sexual division of social roles within households. Secondly, our study confirms that the physical separation of the family unit, both abroad and in the country of origin, plays a crucial role in the establishment and maintenance of links between places of origin and destination. Geographic dispersal and the absence of daily contacts lead members of multi-local families to redouble their efforts to maintain links through visits and long distance communication. Finally, we observed that the legal status of immigrants has a profound impact on the patterns of transnational behaviour of Ukrainian immigrants in Spain. Irregular immigrants face greater obstacles to visit their countries of origin. These limitations are compensated to a certain degree by more frequent indirect communication (telephone, email). Irregular immigrants also tend to send money to their communities of origin more frequently. In this sense, for irregular immigrants indirect transnational relationships (communication, remittances) constitute a clear alternative to ‘face to face’ contact with members of their family networks and communities of origin.

We can conclude that transnational activities develop in a context in which various forces and tendencies intersect and collide. For instance, the development of global capitalism, increasingly rapid means of transportation, lower travel costs and the spread of new communication technologies allow people to travel, communicate and do business more quickly and with greater frequency. In addition, domestic immigration policies and international relations on the state level are important factors that determine the ways in which transnational links are established. With this in mind, it will be crucial to carry out analyses of transnational phenomena from an institutional perspective. 

Notes

¹ Mechanism based on the concept of ‘rooting’ (regularización por arraigo), which is aimed at regularising those immigrants who can prove to be sufficiently integrated into Spanish society.

² It should be emphasised that the approximation we propose here is merely for the purpose of orientation since it does not include people who do not figure in either register and whose numbers are difficult to estimate.

³ Immediate family is understood as spouses or partners and offspring.

⁴ It should be noted that the recent economic crisis has changed this situation, exposing the male population to greater risks of unemployment than the female population.

⁵ Ukraine has one of the highest divorce rates in the world. In 2001 there were 4 divorces per 1 000 persons (Perelli-Harris 2008).

6 Beyond labour-based ‘rooting’, Spanish immigration law also considers the possibility of social and family ‘rooting’. To attain regularisation via social ‘rooting’, immigrants must prove that they have lived in the country for a period of at least three years, had a work contract for a minimum period of one year, have family ties with other foreigners who are residents or, alternatively, present a favourable report about their insertion in society issued by the city council. Regularisation by means of family rooting is aimed at the children of people who were originally in possession of Spanish nationality.

References

Aguilera R. (2006). El acceso de los inmigrantes irregulares al mercado de trabajo: Los procesos de regularización extraordinaria y el arraigo social y laboral. Revista del Ministerio de Trabajo y Asuntos Sociales 63: 175-195.

Arango J. (2004). La población inmigrada en España. Economistas 99: 6-14.

Bryceson D., Vuorela U. (2002). Transnational Families in the Twenty-First Century, in: D. Bryceson, U. Vuorela (eds), The Transnational Family. New European Frontiers and Global Networks, pp. 3-30. Oxford: Berg.

Dustmann C. (2003). Children and Return Migration. Journal of Population Economics 16(4): 815-830.

Favell A. (2008). The New Face of East-West Migration in Europe. Journal of Ethnic and Migration Studies 34(5): 701-716.

Ferrero Turrión R. (2005). Nuevos socios, nuevas fronteras. Los procesos migratorios desde Europa Central y Oriental. Barcelona: CIDOB edicions.

Gil F. (2011). ¿España como paradigma de un nuevo tipo de migración transnacional? Los migrantes transeuropeos bajo el prisma de las estadística nacionales. Scripta Nova: Revista electrónica de geografía y ciencias sociales XV(350). Online: http://www.ub.edu/geocrit/sn/sn-350.htm (accessed: 7 March 2013).

Glick Schiller N., Basch L., Blanc-Szanton Ch. (1992). Transnationalism: A New Analytic Framework for Understanding Migration, in: N. Glick Schiller, L. Basch, Ch. Blanc-Szanton (eds), Towards a Transnational Perspective on Migration: Race, Class, Ethnicity, and Nationalism Reconsidered, pp. 1-24. New York: New York Academy of Sciences.

Goldring L., Henders S. J., Vandergeest P. (2003). The Politics of Transnational Ties: Implications for Policy, Research, and Communities. YCAR-CERLAC Workshop Report. Toronto: York University.

Guarnizo L., Smith M. (1998). The Locations of Transnationalism, in: M. P. Smith, E. Guarnizo (eds), Transnationalism from Below, pp. 3-34. New Brunswick: Transaction Publishers.

Guarnizo L. (2003). The Economics of Transnational Living. International Migration Review 37(3): 666-699.

Hiebert D., Ley D. (2006). Characteristics of Immigrant Transnationalism in Vancouver, in: L. Wong, V. Satzewich (eds), Transnational Communities in Canada: Emergent Identities, Practices and Issues, pp. 71-90. Vancouver: UBC Press.

Hondagneu-Sotelo P., Avila E. (1997). ‘I'm Here, but I'm There’: The Meanings of Latina Transnational Motherhood. Gender and Society 11(5): 548-571.

Hosnedlová R., Stanek M. (2010). Inmigrantes ucranianos en España – una aproximación a las pautas de movilidad internacional. Scripta Nova: Revista electrónica de geografía y ciencias sociales XIV, no. 312. Online: http://www.ub.edu/geocrit/sn/sn-312.htm (accessed: 7 March 2014).

Itzigsohn J., Giorguli-Saucedo S. (2005). Incorporation, Transnationalism, and Gender: Immigrant Incorporation and Transnational Participation as Gendered Processes. International Migration Review 39(4): 895-920.

Kostova M. (2005). Una evaluación del último proceso de regularización de trabajadores extranjeros en España (Febrero - Mayo de 2005). Un año después. Documentos de Trabajo del Real Instituto Elcano 15. Madrid: Real Instituto Elcano.

Mendoza C. (2005). Sociodemografía y migración transnacional México-Estados Unidos: aportes para una reflexión teórica. Papers de Demografía 261. Online: http://www.ced.uab.es/publicacions/PapersPDF/Text261.pdf (accessed: 21 March 2014).

Menjívar C. (2002). Living in Two Worlds? Guatemalan-Origin Children in the United States and Emerging Transnationalism. Journal of Ethnic and Migration Studies 28(3): 531-552.

Morawska Ewa (2002). Transnational Migration in the Enlarged European Union: A Perspective from East and Central Europe, in: J. Zielonka (ed.), Europe Unbound: Enlarging and Reshaping the Boundaries of the European Union, pp. 161-190. London: Routledge.

Morokvasic M. (2006). Crossing Borders and Shifting Boundaries of Belonging in Post-Wall Europe. A Gender Lens, in: A. Berthoin (ed.), Grenzüberschreitungen – Grenzziehungen. Implikationen für Innovation und Identität, pp. 47-72. Berlin: Sigma.

Moskal M. (2011). Transnationalism and the Role of Family and Children in Intra-European Labour Migration. European Societies 13(1): 29-50.

Pajares M. (2007). Inmigrantes del Este: procesos migratorios de los rumanos. Barcelona: Icaria.

Parreñas R. (2005). Long Distance Intimacy: Class, Gender and Intergenerational Relations between Mothers and Children in Filipino Transnational Families. Global Networks 5(4): 317-336.

Perelli-Harris B. (2008). Ukraine: On the Border between Old and New in Uncertain Times Demographic Research 19(29): 1145-1178.

Pessar P. (1999). The Role of Gender, Households, and Social Networks in the Migration Process: A Review and Appraisal, in: Ch. Hirshman, Ph. Kasinitz, J. DeWind (eds), The Handbook of International Migration, pp. 53-70. New York: Russell Sage Foundation.

Portes A. (2001). The Debates and Significance of Immigrant Transnationalism. Global Networks 1(3): 181-193.

Portes A., Guarnizo L., Haller W. (2002). Transnational Entrepreneurs: An Alternative Form of Immigrant Economic Adaptation. American Sociological Review 67(2): 278-298.

Portes A., Guarnizo L., Landolt P. (1999). The Study of Transnationalism: Pitfalls and Promises of an Emergent Research Field. Ethnic and Racial Studies 22(2): 217-237.

Portes A., Escobar, C., Walton Radford A. (2007). Immigrant Transnational Organizations and Development: A Comparative Study. International Migration Review 41(1): 242-281.

Reher D., Requena M. (2009). The National Immigrant Survey of Spain: A New Data Source for Migration Studies in Europe. Demographic Research 20(12): 253-278.

Rogers A. (2004). A European Space for Transnationalism?, in: P. Jackson, P. Crang, C. Dwyer (eds), Transnational Spaces, pp. 164-182. London: Routledge.

Sanchéz Urios A. (2007). Inmigración, necesidades y acceso a los servicios y recursos: los inmigrantes ucranianos en los procesos de inserción en la Comunidad Autónoma de Murcia. Murcia: University of Murcia.

Sanchéz Urios A. (2010). Ukrainian Migration to European Union Countries: The Case of Spain. Canadian Slavonic Papers/Revue canadienne des slavistes LII(1-2): 153-167.

Solari C. (2010). Resource Drain vs. Constitutive Circularity: Comparing the Gendered Effects of Post-Soviet Migration Patterns in Ukraine. Anthropology of East Europe Review 28(1): 215-238.

Tolstokorova A. (2010). Where Have All the Mothers Gone? The Gendered Effect of Labour Migration and Transnationalism on the Institution of Parenthood in Ukraine. Anthropology of East Europe Review 28(1): 184-214.

Vertovec S. (2003). Migrant Transnationalism and Modes of Transformation. Center for Migration and Developement Working Papers Series 3. Princeton: Center for Migration and Developement, Princetown University.

Viruela R. (2006). Inmigrantes rumanos en España: aspectos territoriales y procesos de sustitución laboral. Scripta Nova. Revista Electrónica de Geografía y Ciencias Sociales X(222). Online: http://www.ub.edu/geocrit/sn/sn-222.htm (accessed: 21 March 2014).

Waldinger R., Fitzgerald, D. (2004). Transnationalism in Question. American Journal of Sociology 109(5): 1177-1195.

Wallace C. (1999). Crossing Borders: Mobility of Goods, Capital and People in the Central European Region, in: A. Brah, M. Hickman, M. Mac (eds), Global Futures: Migration, Environment and Globalisation, pp. 185-209. Houndmills: Macmillan Press Ltd.

Walton-Roberts M. (2003). Transnational Geographies: Indian Immigration to Canada. Canadian Geographer / Le Géographe canadien 47(3): 235-250.

Yarova O. (2007). The Migration of Ukrainian Women to Italy and the Impact on Their Family in Ukraine, paper delivered at the Summer School titled ‘Crises and Conflicts in Eastern European States and Societies: Stumbling Blocks or Stepping Stones for Democratisation?’, Warsaw, 2-8 September 2007.

Introduction

While the presence of Ukrainian migrants in Portugal is very recent (from the end of the 1990s), in very few years it became the second-largest foreign community living in the country. However, from the mid-2000s the flow has been declining (with punctual growth episodes). The sudden and fast emergence of this immigration flow is quite unique, particularly given that previous immigration flows to Portugal were mostly from Lusophone countries, largely related to the country’s colonial past.

Analysing the composition of the migrant stock according to nationalities, one of the most striking features is the very low figure of Eastern Europeans in the country, including Ukrainians, up until the early 2000s. Indeed, on 31 December 2000 there were only 167 documented Ukrainians in the Aliens and Borders Office database, whereas the population census conducted on 12 March 2001 counted 10 793 Ukrainian nationals residing in Portugal for more than one year. The disparity between the two numbers reveals that a significant number of undocumented Ukrainian immigrants were living in the country at that time.

Aside from the geographical distance, Portugal and Ukraine do not share historical links, a common religion or language. The intense and recent inflows of Ukrainian citizens to Portugal resulted from a combination of specific economic and social conditions in both countries, but also from the important role played by social networks and organised groups (sometimes of a criminal nature) in feeding the flow, once it was started by pioneers in the late 1990s (Baganha, Marques, Góis 2004; Peixoto, Soares, Costa, Murteira, Pereira, Sabino 2005; Baganha, Marques, Góis 2010).

Indeed, the notable expansion of the Portuguese economy between the second half of the 1980s and part of the 1990s, due to foreign investment and European Union structural funds for public works and the construction sector, led to an increase in labour market needs that were solved with imported foreign labour (Fonseca, Malheiros, Esteves, Caldeira 2002; Fonseca, Malheiros 2003; Fonseca 2008; Pereira 2010). During this time, Ukraine was going through a complex process of independence from the Soviet Union, with a concomitant change in the prevailing economic model, growing wage differentials, rising unemployment and underemployment, delays in salary payments, declining living standards and social discontent. All these factors stimulated international labour migration (Malynovska 2004; International Organisation for Migration 2011). Moreover, the lack of investment and the disparity in wages between the Western and Northern oblasts (more agrarian) and the Eastern regions of Ukraine (more industrialised), including Kiev, led many people to leave the country (Coupé, Vakhitova 2013). At that time, there was massive emigration to Western Europe, among other destinations (Malynovska 2004). Initially, the flow to Portugal was by and large set in motion through the active engagement of ‘travel agencies’ –including smugglers and organised criminal groups – in Ukraine and nearby countries that promoted this country as a migration destination, despite its peripheral position in Europe (Fonseca, Ormond, Malheiros, Patrício, Martins 2005; Baganha, Marques, Góis 2004; Peixoto et al. 2005; Fonseca 2008). Lyuba (40 years old, Ukrainian immigrant, arrived in Portugal in 1999) recalls how the ‘travel agency’ proposed that she migrate to Portugal, when initial plans of migrating to the Netherlands failed:

No, I never thought... Our destination was the Netherlands, but the firm that took care of the papers/visa, that is a great mafia... the proposal was the Netherlands, but it was obvious that there was nothing in the Netherlands, and they started saying, with the Visa already, they started saying that the person that was supposed to be there waiting for us had problems... so our departure to the Netherlands kept being postponed... I could not wait anymore. They asked us if we wanted to go to Italy, Spain or Portugal. And I don’t know why, I said Portugal.

Existing labour demand at that time, particularly in the construction sector but also in manufacturing and domestic service facilitated entry into the labour market and subsequent settlement. After the first immigrants settled in Portugal they began to mediate directly the migration of further family and friends, thereby reducing the need for the more expensive intermediation of ‘travel agencies’. In addition, due to the criminal character of these ‘services’ that included not only the preparation of the move in the origin country, the organisation of the move (transport through Europe, usually in minivans with a short-term Schengen visa) and finding a job and accommodation upon arrival, but also subsequent practices of extortion and violence (Fonseca, Rato, Mortágua 2005; Peixoto et al. 2005; Pereira, Vasconcelos 2008), there was strong police crackdown on these organisations leading to their arrest and halting their operations to a large extent (Peixoto et al. 2005). 

Operating at the meso-level of communities and localities, the role of networks in feeding the flows became critical. In migration processes, it is through these networks that assistance is given and received both to prepare the move and after reaching the destination country. The support provided includes monetary help, information on job opportunities and the housing market, advice on legal issues or other practicalities of the daily life, or hosting a country fellow upon arrival. Additionally, the information sent to the country of origin in the form of positive feedback mechanisms plays an important role in how networks stimulate and enable further migration, thereby generating a process of cumulative causation (Massey 1990; Massey, Arango, Hugo, Kouaouci, Pelligrino, Taylor 2005). Conversely, negative feedback mechanisms contribute to dissuading further migration thereby leading to an inverse effect of cumulative causation that leads to shrinking migration flows (Massey 1990; de Haas 2010; Engbersen, Snel, van Meeteren 2013).

Based on this framework, the goals of this paper are twofold: on the one hand, to provide an overview of the evolution of the flow of Ukrainians to Portugal from early 2000s to the present moment. On the other, it relies on the results of recent research to explore the role of networks involving different actors over time, including the ‘migration industry’, in mediating the migration process and in providing feedback to the origin country as enhancers or gatekeepers of migratory flows. In this case, the ‘migration industry’ includes not only private lawyers, travel agents, recruiters, organisers, fixers and brokers who sustain links with origin and destination countries (Cohen 1997: 163) but also criminal organisations and their active role in promoting Portugal as a destination of Ukrainian migration.

In the following sections the paper presents: 1) a brief review of existing literature and research on Ukrainian migration to Portugal; 2) the methodological approach, explaining how empirical data was collected in recent research in the ambit of a NORFACE funded project – Theorizing the Evolution of European Migration Systems (THEMIS) – and whose analysis will support the remaining sections of the paper; 3) the basic features of Ukrainian migration to Portugal – volume and dynamics of the Ukrainian flows over time, a short characterisation of the migrants’ settlement patterns and socio-demographic profiles and the spatial dynamics involved in terms of origin and settlement regions; 4) a discussion of the role of networks in migration from Ukraine to Portugal, with a specific focus on assistance and feedback mechanisms within these networks; 5) the present context and its impact on feedback mechanisms and potential effects on the flow from Ukraine to Portugal; 6) future prospects for Ukrainians residing in Portugal in terms of permanence, re-emigration and return. The paper concludes with final remarks stressing the effects of macro-economic conditions on assistance and the generation of negative versus positive feedback, and the potential impact of these mechanisms on the dynamics of Ukrainian migration to Portugal.

Literature and research overview

Studies and subsequent publications about Ukrainian migration to Portugal are as recent as the inflow to the country. As described above, this flow emerged unexpectedly around the end of the 1990s but increased very rapidly within only a few years, peaking in the early 2000s (2000 and 2001 in particular). The first studies began to be carried out shortly after. There were no historical records of any prior migration to the country.

Based on the first comprehensive and large scale study carried out in Portugal on Eastern European migration (mostly from Ukraine but also from other Eastern European countries), Baganha et al. (2004) offer a global overview of the main characteristics of the flow, the trajectories of the migrants, their demographic and socio-economic profile, and also the patterns of their settlement in the country. Also Fonseca, Alegria and Nunes (2004) explore the migrants’ geographical dispersal across the national territory, which is unlike previous migration flows that had mostly concentrated on the Lisbon Metropolitan Area. Particular emphasis is given to the conditions that enabled the constitution of such an unexpected and new influx, including the initial role played by the migration industry and organised groups (Baganha et al. 2004; Peixoto et al. 2005) as well as the subsequent emergence of autonomous migrant networks that began to link Portugal to Ukraine. Peixoto et al. (2005) focus specifically on the issue of trafficking as a relevant dimension to understand Eastern European (including Ukrainian) migration to Portugal, based on interviews and analyses of court cases related to trafficking for both labour and sexual exploitation as well assistance in illegal migration.

Subsequent studies have aimed to further understand the settlement patterns of Ukrainian immigrants in Portugal, specifically in terms of work, housing, legal status, education, access to health care and religion, within the realm of a conceptual framework of ‘integration’. This ‘integration’ of Ukrainian immigrants in Portugal was approached both globally, at the national level, and in specific local and socio-professional contexts (the healthcare sector in particular). In addition, some generalist studies undertaken in the mid-2000s shed further light on the particularities of the migration flow to Portugal: Wall, Nunes and Matias (2005) and Hellerman (2006) explored the specific trajectories of migrant women, which included Ukrainian immigrants among other nationalities; Fonseca et al. (2005) examined family reunification processes, and Carneiro (2006) described immigrants’ labour market trajectories in Portugal. More recently, Baganha, Marques and Góis (2010) published a thorough study dedicated to the Ukrainian community living in Portugal with quantitative data obtained in a survey conducted in 2004 covering a wide range of issues, such as incorporation in the labour market before and after migration, language fluency, civic participation and perception of discrimination, just to name a few.

The empirical observation of the sudden rise and expansion followed by quick stabilisation contradicts to some extent the proposal of ‘cumulative causation’ put forward by Massey and colleagues (Massey et al. 2005). In this case, no ad infinitum increasing migration took place leading to the formation of a ‘migration system’ as a result of expanding social networks linking origin and destination. In addition, at least initially, there was the important role played by ‘migration industry’ agents who actively sought to promote Portugal as a migration destination. It was only in subsequent stages that migrant networks began to facilitate further migration. For these reasons, this particular migration flow calls for a renewed analysis of the role of networks in migration processes, their transformative character over time, their interaction with changing contexts in both origin and destination countries, as well as their potential to contribute to inverse processes of cumulative causation leading to reduced flows (de Haas 2010; Engbersen et al. 2013). In the next sections we will describe how this flow and consequent settlement processes evolved and how the networks contributed to this evolution.  

Data and information sources

This article draws on registered data from the annual statistics of the Portuguese Aliens and Borders Office (SEF) and data from fieldwork conducted in the Lisbon Metropolitan Area in 2012 and 2013, in the ambit of the Theorizing the Evolution of European Migration Systems (THEMIS).¹ As part of this project, 31 semi-structured interviews were conducted with and 306 questionnaires administered to immigrants from Ukraine.

The Ukrainian citizens interviewed were selected through a snowball sampling strategy. In the case of the survey, a sample was selected using the respondent-driven sampling method (RDS). According to the theoretical principles underpinning RDS, the initial selection of seeds, which initiates the recruitment of other respondents through the creation of waves,² does not have significant implications in the final balance of the sample, because this depends mostly on the generated number of waves and on the degree of homophily of the sample³ (Heckathorn 1997; Gile, Handcock 2010). The selection of the seeds was based on the attempt to achieve a final sample that reflects the diversity within this group of immigrants, both at the social and demographic levels (e.g. sex, age, socio-economic status, level of education), and at the level of the immigrants’ migratory and integration processes (e.g. year of immigration, legal status, region of origin, main motivation).

The recruitment chains of our sample are long enough to claim that there is no correlation of characteristics of the seeds with the outcome (homophily), in terms of sex, age, decade of arrival, educational level, activity status and legal status. Indeed, the ratios of men and women among the interviewed population (52.9 per cent and 47.1 per cent, respectively) are very similar to those of the Ukrainian citizens, aged 20 or more, residing in the Lisbon Metropolitan Area at the time of the 2011 census (men: 52.5 per cent, women: 47.5 per cent).

Basic features of Ukrainian migration to Portugal

Volume and dynamics of the Ukrainian flows over time

Ukrainian immigrants first became visible in official statistics in 2001 due to the large regularisation programme carried out that year (it was in place up until 2003, but most ‘permanence permits’ were granted in 2001) (Figure 1). The Ukrainians were the largest beneficiaries of this regularisation, receiving 64 730 permits. After some years of decline the population showed signs of recovery in 2008 and 2009 due to the opportunities created by the new immigration law published in 2007. Between 2009 and 2012 the number of documented Ukrainian migrants registered a drop of nearly 16 per cent (from 52 293 in 2009 to 44 074 in 2012). Besides the break in the statistical series, the reduction in the number of documented Ukrainians living in Portugal between 2005 and 2007 can also be explained by the growing numbers of those leaving the country, both to return to the country of origin and to migrate further to other European countries. Many took advantage of labour market opportunities in Spain, for example, where the construction sector was booming at the time. The registered unemployment rate among Ukrainians in Portugal increased markedly between 2004 and 2006 (18.5 per cent), showing how serious the labour market situation had become (Malheiros 2007). According to data from Aliens and Borders Office (SEF), Ukrainians have ranked among the largest foreign-national groups in Portugal since 2001, and since 2008 they have maintained a stable second position in the ranking of foreign nationals residing legally in Portugal. The reduction in the stock of Ukrainian nationals can also be explained by the acquisition of Portuguese citizenship, a procedure made easier by the law enacted in 2006 which reduced the required length of legal residence in Portugal and reinforced the principle of ‘jus soli’. According to Eurostat, the number of concessions of Portuguese citizenship to Ukrainians grew from 4 in 2003 (representing 0.2 per cent of the total number of deferred requests) to 484 in 2008 (2.2 per cent) and to 3 322 in 2012 (15.2 per cent).

Figure 1. Stock of documented Ukrainian citizens residing in Portugal (1999-2012)

Source: Aliens and Border Service (www.sef.pt).

This immigration flow was by and large labour market-oriented and initially dominated by male adults (Baganha et al. 2004; Fonseca et al. 2005; Pereira 2010; Malheiros, Esteves 2013), even though independent migrant women have also been present from the start (Wall et al. 2005; Hellerman 2006). Indeed, in a survey conducted in Lisbon⁴ in 2012, around 60 per cent of earlier migrants (arrived between 1998 and 2003) were male (Table 1) and 77 per cent of them indicated that their main motivation to migrate to Portugal was: ‘opportunities for work’ (Table 2). The percentage substantially decreases in subsequent years, as women become more present in the flows and the motivation of ‘being with family members or other people you care about’ gains importance as a consequence of processes of family reunification and family formation. Since 2007, and according to data from SEF, the annual inflow of Ukrainian migrants to Portugal consists mainly of women. In more recent years (arrival between 2009 and 2011), ‘opportunities for studying’ has gained importance as a motivation to move to Portugal, which is probably related to processes of family reunification with parents that had migrated earlier (Table 2).

Table 1. Respondents by gender, according to the year of arrival in Portugal

Source: THEMIS data.

Table 2. Motivations to move to Portugal, by time of arrival (per cent)

Source: THEMIS data.

Initially, Ukrainian migrants showed intentions of staying in Portugal only for a limited period of time. Overall, migration to Portugal was conceived by Ukrainians as a temporary migratory project (Baganha et al. 2004; Fonseca et al. 2004; Fonseca et al. 2005; Pereira, Fonseca 2012). According to a national survey conducted in December 2004 and January 2005 (Fonseca et al. 2005) and another one conducted in the Alentejo region in April 2003 (Fonseca et al. 2004), more than 70 per cent of Ukrainian migrants claimed that they intended to stay in Portugal for less than six years and approximately 20 per cent showed the intention of re-emigrating to another European country or the USA. Only approximately 12 per cent said they intended to stay permanently in Portugal. However, with time, other time-frames seem to have gained importance. Recent research for the THEMIS project has shown that a number of Ukrainians have remained in Portugal for ten years or more (71 per cent of the respondents were in this situation). However, further research is required to provide more conclusive data. Certainly, life cycle transformations, including the formation of families and reunification processes, may have played a role in more permanent settlement. In the THEMIS survey, 29.9 per cent of those claiming to have migrated to Portugal to join family members said that, in the first place, they migrated to join their mother or father. For example, Andriy (37, arrived in Portugal in 2000), interviewed in Lisbon says: And another thing, now we have our son, and if he will know Russian, Portuguese, English, French, I think that here in Portugal he will have a better education, and near his parents, because already we were three years without him, and my wife cried… Nevertheless, overall, the future of this flow and the stability of Ukrainian presence in Portugal are uncertain, particularly in face of the current low demand in the labour market in Portugal, which is in fact generating large Portuguese emigration (we shall come back to this in a later section).

Settlement patterns and socio-demographic profile

Ukrainians first entered mostly with tourist Schengen visas and remained irregularly in the country until obtaining their first permit to stay legally. A considerable number of these migrants benefited from the regularisation process carried out in 2001, through the change in immigration law that took place that year, as mentioned above (Marques, Góis 2007). Following the implementation of this legislation, irregular immigrants were able to obtain a ‘permanence permit’ by presenting a working contract validated by labour inspection authorities. This permanence permit needed to be renewed every year during a period of five years, as long as the immigrant could present a valid labour contract, after which the immigrants became eligible for a residence permit. In SEF’s statistics for 2012, nearly all Ukrainians already had residence permits. Despite successive regularisation campaigns, there are still a number of Ukrainian immigrants who are undocumented or in process of regularisation. According to the results of the THEMIS project, 4.5 per cent did not have any permit to stay in Portugal and 1.9 per cent had applied for a permit but had not received an answer at the time of the interview.

Concerning age, Baganha et al. (2004) indicate that the average age of the sample surveyed in 2002 was 36 years old and indeed, data from SEF for 2006 reveals that around 69 per cent of legal residents of Ukrainian origin were 30 years or older with the highest concentration in the interval of 30-34 (18 per cent) followed by 35-39 (15 per cent). The average education level of these migrants is high in comparison with both the Portuguese population and other third country nationals. In the sample surveyed by Baganha and her team (Baganha, Marques, Góis 2005: 38), 69 per cent had completed secondary education or equivalent vocational training and 31 per cent had tertiary education. The THEMIS survey of 2012 indicates similarly high educational levels: 43 per cent with postsecondary vocational training, 24 per cent with undergraduate tertiary education and also a high percentage (12 per cent) with postgraduate training.

Ukrainians found jobs mostly in construction, manufacturing and agriculture (Baganha et al. 2004; Santana, Serranito 2005). These immigrants showed a higher level of occupational diversity in comparison to immigrants from other origins, particularly as a result of their entry into agriculture and manufacturing, where the presence of immigrants had been scarce up to that point. Despite their qualifications, a large proportion of them performed low-skilled jobs. In a survey conducted in 2002 it was found that 62 per cent had found work in unskilled jobs, (Baganha et al. 2004: 34). The THEMIS survey in 2012 also indicates that the most important entry occupations (corresponding to the first job in Portugal) were unskilled and skilled construction work, cleaning and domestic work. In addition, upon arrival some Ukrainian migrants faced abusive and exploitative conditions in the labour market (Pereira, Vasconcelos 2008). With time, a number of them were able to obtain jobs more in line with their qualifications and with better working conditions. One such example was the programme for the recognition of competencies for medical doctors in 2002 (109 Eastern European doctors completed the course successfully) and again in 2008, sponsored by the Calouste Gulbenkian Foundation.

In recent years, Ukrainians seem to have been affected by the rising unemployment in Portugal, as a consequence of the post-2008 economic crisis. In 2012, the majority of Ukrainian respondents (72 per cent) in the THEMIS survey did not hold their entry occupation, and for the majority this was due to loss of employment (20 per cent). Also, only 4 per cent were employed as skilled construction workers (down from 16 per cent in the first occupation). Despite a decline, domestic work and cleaning remained important occupations.

Spatial dynamics: regions of origin and destination

The regions of origin in Ukraine have been researched less, but information collected through interviews and in the survey conducted for the THEMIS project in 2012 has shown that there is a remarkable dispersion of sending regions, although there is a large predominance of immigrants from Western Ukraine, particularly from Lviv, Ternopil, Ivanofrankivsk and Chernovitskaja, but also from Donetsk (in Eastern Ukraine) and Cherkasy (Central Ukraine). The geographical dispersion has also been noted in a survey conducted in 2003/2004 with 100 Ukrainian migrants settled in the metropolitan area of Oporto (Caldeira 2011), although the regions of Kiev and Odessa together represented more than half of the total number of respondents.

Regarding patterns of geographical settlement in Portugal, SEF’s data reveals that Ukrainian immigrants settled throughout the country but with higher concentration levels in the districts of Faro (around 20 per cent in 2005), Lisbon (around 20 per cent in 2005), Santarém (around 12 per cent in 2005) and Leiria (around 10 per cent in 2005). It is possible to observe an increasing concentration in Lisbon over the course of time (in 2012, data from SEF recorded around 28 per cent in this district), and a decrease in Santarém (7 per cent in 2012), although patterns of internal mobility in Portugal have not been examined. Results from the THEMIS project seem to confirm the tendency towards increasing concentration in the Lisbon Metropolitan Area, given that approximately 15 per cent of the respondents had resided first in other Portuguese regions.

Migration processes: the role of social networks in migration from Ukraine to Portugal

The important role of social networks in migration processes has been well documented in migration theory. Social networks are fundamental to explaining the development and perpetuation of migration flows between particular origins and destinations. Indeed, informal social relations link potential migrants in origin countries to previous migrants residing in different destination countries. Through these relationships, information is provided on the host society and vehicles for assistance are created with respect to obtaining legal documents, finding a job and accommodation, financial help, and so on (e.g. Massey, Arango, Hugo, Kouaouci, Pelligrino, Taylor 1993; Arango 2004; Massey et al. 2005; van Meeteren, Pereira 2013). Besides assisting migrants with the settlement process, family and personal networks provide emotional support to migrants, helping them to maintain a sense of identity and community, often through transnational social practices (Boyd, Nowak 2012). Social networks convey relevant information on job opportunities, wages and working conditions, and facilitate access to the labour market. However, their benefits to workers can also be negative. Several authors stress the unfavourable consequences of exploitative hiring by unscrupulous employers, especially in the informal sector of the economy, and the diversion of migrants from jobs better suited to their qualifications (Boyd, Nowak 2012). In addition, a ‘migration industry’, understood as specialised social actors and profit-making commercial institutions, also developed to assist and benefit from the mobility and adaptation of the migrants to the new country (Salt 2001; Garapich 2008: 736).

The rapid development of new information technologies and the widespread access to the internet are also facilitating migratory movements by offering easy access to relevant information on the place of destination, through websites, social media and online-based virtual communities (Satzewich 2002; Ros 2009; Oiarzabal, Reips 2012; Dekker, Engbersen 2013; van Meeteren, Pereira 2013).

Among the population surveyed in the THEMIS project, it is evident that most migrants already knew someone in Portugal before they arrived (79 per cent of respondents). As expected, the proportion increases over the course of time (reaching 100 per cent for those who arrived in 2010 and 2011), and is also higher for women (85 per cent). Family or neighbourhood networks, activated from the origin, allowed the first migrants to be followed by close family members, neighbours and friends in a network of geometric progression in a short period of time (Baganha et al. 2010: 17). Being a recent migratory flow, for almost all of the respondents the contacts they had in Portugal were exclusively with co-nationals. The frequency of contacts with previous migrants in Portugal before migration is relatively high, with 33 per cent communicating every week and 21 per cent every month. Phone or Skype were the preferred means of communication (60 per cent). In addition, 52 per cent had met Ukrainians that resided in Portugal while the latter were on holiday in Ukraine. For example, Vladyslav mentions the advice passed on while on holiday back in Ukraine: I advised people while I was there on holidays. Many asked: ah can I come [to Portugal]? But back then I had work; we could find work more easily. The majority (60 per cent) acknowledged that such contacts with migrants in Portugal made them more interested in moving there (39 per cent said those contacts had the opposite effect).

For the migration to Portugal, the THEMIS survey confirms the importance of assistance received through social networks at different stages of the preparation of the move and upon arrival, and also of institutions such as ‘travel agencies’ in mediating the formation of these flows. To fund the trip, 33 per cent borrowed money from an individual or institution and 19 per cent received money. In this domain the majority of respondents received assistance from family members (parents and husband) followed by friends. Assistance was received from persons based in Ukraine or already residing in Portugal. The relevance of assistance received from previous migrants already in Portugal increases with time of arrival. Indeed, it is not uncommon for previous migrants to help fund the migration of subsequent family members or friends. For example, Bohdan, a Ukrainian immigrant in Portugal says: My older brother arrived after, maybe after three months. I earned some money and sent that to him so that he could make it.

Furthermore, an important proportion also paid someone to obtain documents to move to Portugal (53 per cent) and 41 per cent relied on ‘travel agencies’ to obtain the necessary documents, usually Schengen visas as we saw before. The role of ‘travel agencies’ was particularly important in the early stages of the migration flow from Ukraine to Portugal, as already shown by previous studies on this community (Marques, Góis 2010; Malheiros, Esteves 2013). In the case of THEMIS, 60 per cent of the migrants that arrived in the late 1990s refer to their role, while only 42 per cent of those arrived in the 2000s mention their assistance, and none of the most recent arrivals in 2010 or 2011. In addition, a further 5 per cent mentioned the intervention of human smugglers or criminal organisations. Vasyl mentions the important role played by ‘travel agencies’ in the constitution of the migration flow to Portugal: I talked to the travel agency, at that time in my village. There were many agencies that did these trips, but only for money. Of course we had to pay. And so we came here.

Assistance was further granted throughout the settlement process in Portugal, particularly to obtain documents, find a place to stay and a first job. Once in Portugal, immigrants were allowed to apply and obtain other documents that entitled them to a longer stay in the country, namely through the ‘permanence permits’ mentioned before, which were linked to employment. The majority of respondents obtained a permit based on employment (44 per cent) but a significant share did not obtain any other permit immediately after arrival (37 per cent). At the time of the survey, the vast majority had a permit based on employment (76 per cent) and only a small proportion held documents based on family ties (7 per cent).

The majority of immigrants also relied on help by others to find the first job (65 per cent) and an important number paid someone for that (14 per cent). Friends, colleagues and neighbours have been the most important sources of assistance when it comes to finding the first job (53 per cent relied on them). Indeed, similar results have been found elsewhere (van Meeteren, Pereira 2013: 16). Symon’s experience illustrates this:

Then I had a friend here who was my neighbour there [in Ukraine] and he found work here for me and my friends... We called. His father gave us his phone number and we called him ‘is it possible or not?’ and he said ‘it is possible, come… I will help you’. He had a car and he went around looking for work for us… He would go to the construction sites and ask ‘do you need workers? And they would say ‘yes’, two, three people.

Upon arrival the majority either stayed with someone who already had a house (52 per cent) or received assistance to find a place to stay (34 per cent). For example, Veronika mentions how she used to let people stay at her house upon arrival:

I used to help with work, house, they came to my house, I would not mind that they came to live for a while because I understand that people do not have anything there [in Ukraine] and want to have something.

In addition to receiving information from other migrants and assistance throughout their migratory project, a large share of immigrants also passed on information to Ukrainians back in Ukraine and enabled the migration of others.

The majority gave information on how Ukrainians are treated in Portugal (85 per cent), how to find a job in Portugal (67 per cent), on visas and immigration procedures (65 per cent) and how to find housing (60 per cent). This information was mostly given to relatives. Many of them were also specifically asked for assistance (35 per cent) and in most cases they always helped others: to fund the trip (78 per cent always helped when asked), to find a job (74 per cent), to stay at their own house (71 per cent), to find a house (67 per cent), or to obtain documents (54 per cent). Assistance was mostly given to friends.

Nevertheless, the majority says that they did not encourage others to follow in their footsteps to Portugal (57 per cent). Katya, for example, recounts how she looked for help when she wanted to move to Portugal but that she never, of her own initiative, encouraged others: I, when I wanted to go to Portugal I called and asked a family member to help me, and they did; but no one has asked me and I myself never say ‘come, come’.

Under certain circumstances, migrant networks can also be selective or exclusionary, acting as ‘gatekeepers’ (enabling selective chain migration) or ‘gateclosers’, discouraging migration among potential migrants and thus leading to the decline of migratory flows (Engbersen et al. 2013). Therefore, in the next section we will analyse 1) how the economic and financial crisis affects changing perceptions and motivations of Ukrainian migrants in Portugal to provide assistance for potential migrants in their home country; and 2) the development of negative feedback mechanisms transmitted through migrant networks to prospective migrants.

The present: macro-economic crisis and the role of feedback mechanisms

The end of the cycle of economic expansion and the impact of the financial collapse have taken its toll on the Portuguese economy and society at large (Reis, Pereira, Tolda, Serra. 2010; Fonseca, McGarrigle 2014). The country’s bailout by the so-called Troika of the IMF, European Commission and Central European Bank, with the subsequent introduction of an austerity plan, that has included wage cuts, increasing taxes and cut down on public services, has been accompanied by rising unemployment which has affected both national and foreign workers. The perception of the country’s poor economic performance is transmitted by immigrants to friends and relatives in the home country through negative feedback that may dissuade potential migrants, leading to declining emigration to a specific destination (Engbersen et al. 2013).

Today, the majority of Ukrainian immigrants would not recommend moving to Portugal to other Ukrainians (63 per cent), according to data gathered by the THEMIS survey. This is due more to the lack of economic opportunities found in the country – 49 per cent considers economic opportunities in Portugal to be poor – than to a strict immigration policy – 77 per cent feels that the immigration regime in Portugal is not very restrictive. Indeed, in migrants’ discourses the difficulties and reluctance to assist others or to encourage the move to Portugal are largely related to current constraints in the Portuguese labour market, as the quotes below clearly illustrate.

Now many people want to come here. But they get here and there is not much work. My father can give my number, then someone from my home village calls me. I have to explain that I don’t have work, I can’t, he can’t even speak the language, doesn’t have a visa or anything. What is there for him to do here now? (Vladyslav).

In the same way, Andriy talks of the same difficulties:

Now it’s not worth coming to Portugal, because if he comes [he is referring to an acquaintance], he can’t speak [Portuguese], he may stay with me, ok, but concerning work, how much is he going to earn? Five hundred, six hundred euros … it’s not enough. There won’t be any money left in the bank account (…), it’s not worth it. It’s better to stay there.

Olga specifically mentions the lack of work for men, mostly as result of the decline in construction work:

Now, it’s not interesting to come to Portugal because our Ukrainians say they don’t have work, it’s difficult to find work. Many Ukrainian men are here in Portugal either without work, or registered at the Employment Centre, or they work for one month, then they stop for two weekends. It’s like this.

When contacting their friends, relatives and acquaintances in Portugal, potential Ukrainian migrants are informed of the difficult labour market situation. As Mykhaila says, Many Ukrainians ask if there are jobs here and people tell them there aren’t. (…) They do not want to take risks now because there is less work. They do not want to come and remain jobless.

In addition, 20.6 per cent of the 306 interviewees admitted that they had already discouraged people from Ukraine to move to Portugal and approximately one third (33 per cent) would advise people to move elsewhere. In the words of Liliya:

No, nowadays no, things changed a lot, a lot, a lot. It’s not like when I arrived, now everything is more difficult, with the crisis there is less work, things are more expensive. Thus I’m not going to advise people to come, not even the family because one doesn’t know how things will go on… Presently, I would advise people to go to Germany, England, but not to come to Portugal.

Despite this overall negative opinion regarding current prospects in Portugal, it is also evident that the feedback sent home concerning migration to Portugal also involves some selectiveness in perception and/or in the people to whom the advice is given, suggesting that the advice provided, and eventual assistance, can be different in specific conditions and for particular persons. Indeed, 18 per cent of the interviewees stated that in some cases but not in others they would recommend people to move to Portugal. In addition, if asked for assistance, the majority revealed a willingness to assist in most cases, particularly to find a house (66 per cent would always try to help), a job (53 per cent) and obtain documents (42 per cent). They are however less inclined to fund the migrant’s trip (23 per cent would always try to help) or let them stay in their own house (39 per cent would always try to help).

The continuing poor performance of the Portuguese economy with persistently high unemployment rates, especially among foreign workers,⁵ precarious contractual relationships and lower salaries has stimulated the re-emigration of foreign workers as well as the emigration of nationals. The scope of the outflow is difficult to determine due to a lack of statistics, but more than 84 per cent of the Ukrainian citizens surveyed in the Lisbon region knew fellow countrymen who previously lived in Portugal but now had left the country. Almost half of the 306 respondents (48 per cent) knew five or fewer people who left, whereas 27 per cent knew more than 10 people, and the remaining 25 per cent knew between 6 and 10 individuals who no longer reside in Portugal.

In summary, we can conclude that the THEMIS survey, together with the testimonies of settled Ukrainian migrants in Lisbon, show that the initial positive perception of labour market opportunities has now been replaced by largely negative views on current economic opportunities in Portugal. At the same time the flow has stopped, which can probably be attributed to negative feedback and a more limited willingness to assist the migration of others.

Future prospects for the migratory project of Ukrainians in Portugal

Future trends in the migratory flow of Ukrainian citizens to Portugal as well as the permanence of these immigrants in the country are uncertain. The results of the research conducted as part of the THEMIS project show that remaining in Portugal is still an option for 29 per cent of Ukrainians, as mentioned earlier. Despite all the drawbacks and daily challenges, remaining in Portugal is still regarded as a plausible possibility by many interviewees and confirmed by a member of a Ukrainian association. In his words:

As a member of the association, there are approximately 60 thousand Ukrainians here [in Portugal], and two thirds will stay, I believe. They have their families here. I know people who own their home, opened businesses, obtained equivalences to their diplomas, work in garages, or in hospitals as medical doctors. Thus, two thirds will stay [in Portugal] (Viktor).

Combining the best of both worlds through circular migration between Portugal and the origin country appeals to 29 per cent of Ukrainian migrants. This flexibility of movement pleases individuals who feel comfortable with transnational practices and view adaptability to circumstances as a way of life (Vertovec 2004; Levitt, Glick-Schiller 2010). Immigrants live in the host country when it is more convenient to do so, and return to the origin country if better perspectives can be found there. According to Lyudmyla:

I know people [Ukrainians] who left and came back [to Portugal] who were not able to live there [in Ukraine]. Even our friend who bought a van and went back to Ukraine and said that he would never come back. He stayed there for half a year and came back [to Portugal]. The same happened with my husband. After being in Portugal for two years, he went back to Ukraine and said «ok, I won’t go back to Portugal». He stayed home for four months and spent all the money he had earned. He [dealt with the paperwork] and obtained the visa again and came to Portugal. He thought [his first experience] was enough and would not come here again. But he did.

However, returning to the home country (22 per cent) or continuing the migratory project in another country (17 per cent) are also seen as viable options. According to Anatoliy:

I believe that half of the people returned to Ukraine. They worked here for a while, saved some money and went back home. (…) Some people started to go back to Ukraine because they were tired of being here [in Portugal] and far away from the family, since 2006 (…) And now, with this crisis, many more people are returning to the origin country.

The economic and social situation in Ukraine is also a motive for re-emigrating. Despite all the challenges and constant hurdles, after an experience abroad, migrants might feel the need to leave again. The remittances sent to the home country, personal fulfilment, social mobility, labour experience and contact with different cultural environments combined with little hope of better days in the home country, may function as stimuli to re-emigrate (Pereira 2012). In the opinion of Vasyl:

And there are others who try to go to other countries, to Spain, to France, where they can obtain the documents and move there. Because a friend of mine has already obtained his documents and has received the authorisation. He went back to Ukraine to reunite with his family, his children are grown up now and they are studying. He then wanted to come back here [to Portugal] but he didn’t have the documentation. He’s now working in Moscow. He worked in Kiev, in our capital city, but now he’s working in Moscow.

The recent faint ‘recovery’ of the Portuguese economy, visible in the slow decline of the unemployment rate and positive growth of the GDP6 on the one hand, and growing social unrest in Ukraine on the other, involving violent clashes in Kiev and elsewhere in February 2014, will certainly play a role in the future trends of migration to Portugal. The Revolution of Dignity, which brought together protesters against president Yanukovych’s refusal to sign the Agreement of Association with the European Union and citizens wanting to initiate criminal proceedings against those involved in government corruption, has played and will continue to play a major role in shaping migratory flows is of major importance to define the evolution of the outflows from Ukraine.

Conclusion

The literature review and research presented here portray the quick evolution in the Ukrainian migration flow to Portugal, going from a very rapid expansion to decline and stabilisation in just a few years. Framed by an unfavourable macro-economic and social context in Ukraine combined with economic expansion in Portugal, largely due to a booming construction sector, this flow was largely supported by the active role of the ‘migration industry’ and of migrants’ social networks. The emergence of ‘travel agencies’ (ranging from profit-making businesses to criminal organisations) that facilitated the migration to Portugal was instrumental at the early stages of the flow, but were slowly replaced by the active role of social networks in providing assistance and positive feedback to others in subsequent years. This development testifies to the transformative character and dynamism in the networks that constitute and facilitate migration.

More recently, the post-2008 economic crisis in Portugal is being transmitted through the same social networks back to Ukraine and current advice is not as favourable, mostly due to decreasing job opportunities in the Portuguese labour market. In addition there is more reluctance to assist further migration, which is likely to create a more selective process. Nevertheless, there seems to be a certain overall trend towards the permanence of current Ukrainian migrants in Portugal. Recent social upheaval in Ukraine (early 2014) may boost further emigration, but it is uncertain whether Portugal will continue to offer a viable destination for new potential migrants, given the ambiguity in migrants’ views. On the one hand, advice given is negative, while on the other, there is still evidence of a willingness to assist others if asked. This is clearly a matter worthy of further research at both ends of the migration flow.

Notes

¹ Financial support for THEMIS from the NORFACE research programme on Migration in Europe – Social, Economic, Cultural and Policy Dynamics is acknowledged.

² A wave corresponds to the stage of evolution of each chain of recruitment that statistically expresses the level of differentiation reached in relation to the individuals surveyed at the beginning of the recruitment. The seeds are wave number ‘00’, the individuals recruited by them are wave number ‘01’, and the next recruited people are wave number ‘02’, and so forth.

³ Homophily assesses how far respondents prefer to recruit others within their own group in detriment of a random recruitment. This measure varies between -1 and 1. Zero corresponds to a totally random selection, whereas 1 corresponds to a selection only within one’s own group and -1 to an exclusively extrinsic recruitment (Heckathorn 1997).

⁴ Lisbon Metropolitan Area, within research Project THEMIS – Theorizing the Evolution of European Migration Systems.

⁵ In February 2013 the unemployment rate in Portugal reached a peak of 17.6 per cent. For 2012, the unemployment rate among foreign workers was 26.5 per cent (Source: Pordata).

⁶ For ten consecutive months, since February 2013, the unemployment rate in Portugal has decreased. The Portuguese GDP showed a 1.6 per cent growth rate in the fourth trimester of 2013, compared to the same trimester of 2012.

References

Arango J. (2004). Theories of International Migration, in: D. Joly (ed.), International Migration and the New Millennium, pp. 15-36. Aldershot: Ashgate.

Baganha M. I., Fonseca M. L. (eds) (2004). New Waves: Migration from Eastern to Southern Europe. Lisbon: Luso American Foundation.

Baganha M. I., Marques J. C., Góis P. (2004). The Unforeseen Wave: Migration from Eastern Europe to Portugal, in: M. I. Baganha, M. L. Fonseca (eds), New Waves: Migration from Eastern to Southern Europe, pp. 23-40. Lisbon: Luso American Foundation.

Baganha M. I., Marques J. C., Góis P. (2005). Imigrantes de Leste em Portugal. Revista de Estudos Demográficos 38: 31-45.

Baganha M. I., Marques J. C., Góis P. (org.) (2010). Imigração ucraniana em Portugal e no Sul da Europa: a emergência de uma ou várias comunidades?. Lisbon: Alto Comissariado para a Imigração e o Diálogo Intercultural (ACIDI, I.P.).

Boyd M., Nowak J. (2012). Social Networks and International Migration, in: M. Martiniello, J. Rath (eds), An Introduction to International Migration Studies. European Perspectives, pp. 77-103. Amsterdam: Amsterdam University Press.

Caldeira M. J. (2011). Migrações laborais e processos de integração no mercado de trabalho. O caso dos imigrantes da Europa de Leste no Grande Porto e dos portugueses em Genebra. PhD dissertation. Universidade do Minho, Instituto de Ciências Sociais (unpublished).

Carneiro R. (coord.) (2006). A mobilidade ocupacional do trabalhador imigrante em Portugal. Lisbon: Direcção-Geral de Estudos Estatística e Planeamento/MTSS.

Cohen R. (1997). Global Diasporas: An Introduction. London: UCL Press.

Coupé T., Vakhitova H. (2013). Ukraine Country Study. Costs and Benefits of Labour Mobility between the EU and the Eastern Partnership Partner Countries, project EuropeAid/130215/C/SER/Multi. Online: http://www.case-research.eu/sites/default/files/Ukraine%20country%20stud... (accessed: 27 May 2014).

de Haas H. (2010). The Internal Dynamics of Migration Processes: A Theoretical Inquiry. Journal of Ethnic and Migration Studies 36(10):1587-1617.

Dekker R., Engbersen G. (2013). How Social Media Transform Migrant Networks and Facilitate Migration. Global Networks, October 18, 2013, doi: 10.1111/glob.12040.

Engbersen G., Snel E., van Meeteren M. (2013). Declining Migration from Morocco to the Netherlands and the Diminutive Causation of Migration. IMI Working Papers 73. Oxford: International Migration Institute, University of Oxford.

Ferreira E. S., Rato H., Mortágua M. J. (2005). Novos caminhos da Europa: a imigração de Leste. Oeiras: Celta Editora.

Fonseca M. L. (2008). New Waves of Immigration to Small Towns and Rural Areas in Portugal. Population, Space and Place 14(6): 525-535.

Fonseca M. L., Alegria J., Nunes A. (2004). Immigration to Medium Sized Cities and Rural Areas: The Case of Eastern Europeans in the Évora Region (Southern Portugal), in: M. I. Baganha, M. L. Fonseca (eds), New Waves: Migration from Eastern to Southern Europe, pp. 91-118. Lisbon: Luso-American Foundation.

Fonseca M. L., Malheiros J. (2003). ‘Nouvelle’ immigration, marché du travail et competitivité des régions portugaises. Géographie, Économie, Societé – Revue Scientifique Internationale 4(2): 433-457.

Fonseca M. L., Malheiros J., Esteves A., Caldeira M. J. (2002). Immigrants in Lisbon: Routes of Integration. EPRU 56. Lisbon: Centro de Estudos Geográficos.

Fonseca M. L., McGarrigle J. (2014). Immigration and Policy: New Challenges after the Economic Crisis in Portugal, in: E. Levine, M. Verea (eds), Impacts of the Recent Economic Crisis (2008-2009) on International Migration, pp.51-75. Mexico City: Universidad Nacional Autónoma de Mexico.

Fonseca M. L. (coord.), Ormond M., Malheiros J., Patrício M., Martins F. (2005). Reunificação familiar e imigração em Portugal. Lisbon: Alto Comissariado para a Imigração e Minorias Étnicas.

Garapich M. (2008). The Migration Industry and Civil Society: Polish Immigrants in the United Kingdom before and after EU Enlargement. Journal of Ethnic and Migration Studies 34(5): 735-752.

Gile K. J., Handcock M. S. (2010). Respondent-Driven Sampling: An Assessment of Current Methodology. Sociological Methodology 40: 285-327.

Heckathorn D. (1997). Respondent-Driven Sampling: A new Approach to the Study of Hidden Populations. Social Problems 44(2): 174-199.

Hellerman C. (2006). Migrating Alone: Tackling Social Capital? Women from Eastern Europe in Portugal. Ethnic and Racial Studies 29(6): 1135-1152

International Organisation for Migration (2011). Migration in Ukraine: Facts and Figures. The Ukraine Mission of the International Organisation for Migration. Online: http://www.iom.int/jahia/webdav/shared/shared/mainsite/activities/countr... (accessed: 30 May 2014).

Levitt P., Glick-Schiller N. (2010). Conceptualizar a simultaneidade: uma visão da sociedade assente no conceito de campo social transnacional, in: M. M. Marques (coord.), Estado-nacão e migracões internacionais, pp. 27-61. Lisbon: Livros Horizonte.

Malheiros J. (2007). Portugal: Country Report. International Migration Outlook, SOPEMI. Paris: OECD. Unpublished.

Malheiros J., Esteves A. (coord.) (2013). Diagnóstico da população imigrante em Portugal: desafios e potencialidades. Lisbon: Alto Comissariado para a Imigração e o Diálogo Intercultural (ACIDI, I.P.).

Malynovska O. (2004). International Labour Migration from the Ukraine: The Last 10 years, in: M. I. Baganha, M. L. Fonseca (eds), New Waves: Migration from Eastern to Southern Europe, pp. 11-22. Lisbon: Luso-American Foundation.

Marques J. C., Góis P. (2007). Ukrainian Migration to Portugal. From Non-existence to one of the Top Three Immigrant Groups. Online: http://www.migrationonline.cz/en/ukrainian-migration-to-portugal-from-no... (accessed: 27 May 2014).

Marques J. C., Góis P. (2010). Quando os extremos de tocam: imigrantes ucranianos em Portugal, in: M. I. Baganha, J. C. Marques, P. Góis (org), Imigração ucraniana em Portugal e no Sul da Europa: a emergência de uma ou várias comunidades?, pp. 25-117. Lisbon: Alto Comissariado para a Imigração e o Diálogo Intercultural (ACIDI, I.P.).

Massey D. S. (1990). Social Structure, Household Strategies, and the Cumulative Causation of Migration. Population Index 56(1): 3-26.

Massey D. S., Arango J., Hugo G., Kouaouci A., Pelligrino A., Taylor J. E. (1993). Theories of International Migration: A Review and Appraisal. Population and Development Review 19(3): 431-466.

Massey D. S., Arango J., Hugo G., Kouaouci A., Pelligrino A., Taylor J. E. (2005). Worlds in Motion. Understanding International Migration at the End of the Millennium. Oxford: Oxford University Press.

Oiarzabal P. J., Reips U.-D. (eds) (2012). Migration and the Internet: Social Networking and Diasporas. Journal of Ethnic and Migration Studies 38(9): 1333-1490.

Peixoto J., Soares A. G., Costa P. M., Murteira S., Pereira S., Sabino C. (2005). O tráfico de migrantes em Portugal: perspectivas sociológicas, jurídicas e políticas. Lisbon: Alto Comissariado para a Imigração e Minorias Étnicas.

Pereira S. (2010). Trabalhadores de origem africana em Portugal. Impacto das novas vagas de imigração. Lisbon: Edições Colibri.

Pereira S. (2012). Immigrant Workers’ (Im)Mobilities and their Re-emigration Strategies. Employee Relations 34(6):642-657.

Pereira S., Fonseca M. L. (2012). Portugal as a Second Choice: Spatial Decision Making in Migration, paper delivered at NORFACE 3rd Annual Conference, Mannheim, 29-31 March 2012.

Pereira S., Vasconcelos J. (2008). Human Trafficking and Forced Labour – Case Studies and Responses from Portugal. Geneva: International Labour Organisation.

Reis J., Pereira T. S., Tolda J., Serra N. (2010). Imigrantes em Portugal. Economia, pessoas, qualificações e territórios. Coimbra: Almedina & Centro de Estudos Sociais da Universidade de Coimbra.

Ros A. (2009). Interconnected Immigrants in the Information Society, in: A. Alonson, P. Oiarzabal (eds), Diasporas in the New Media Age, pp. 19-38. Reno: University of Nevada Press.

Salt J. (2001). The Business of International Migration, in: M. A. B. Siddique (ed.), International Migration into the 21st Century. Essays in Honour of Reginald Appleyard, pp. 86-108. Cheltenham: Edward Elgar.

Santana V., Serranito P. (2005). Percursos de vida de imigrantes de Leste, in: SOS Racismo (ed), Imigração e etnicidade. Vivência e trajectórias de mulheres em Portugal, pp. 235-250. Lisbon: SOS Racismo.

Satzewich V. (2002). The Ukrainian Diaspora. London: Routledge.

van Meeteren M., Pereira S. (2013). The Differential Role of Social Networks: Strategies and Routes in Brazilian Migration to Portugal and the Netherlands. IMI Working Papers 66. Oxford: International Migration Institute, University of Oxford.

Vertovec S. (2004). Trends and Impacts of Migrant Transnationalism. Centre on Migration, Policy and Society Working Papers 3. Oxford: University of Oxford.

Wall K., Nunes C., Matias A. R. (2005). Immigrant Women in Portugal: Migration Trajectories, Main Problems and Policies. ICS Working Papers 7. Lisbon: Instituto de Ciências Sociais da Universidade de Lisboa.

Introduction

For many years, sociologists have acknowledged that education and skills are among the most important determinants of social class and upward mobility in modern societies. The importance of education and skills has also been studied in the context of international migration. Labour market incorporation is generally considered a precondition for the successful integration of migrants into the host society. In turn, matching the education and skills of migrants to jobs in the destination country is often used as an indicator of labour market integration (Eurostat 2010).

This article is focused on the mismatch between the formal education of economically active Ukrainian migrants and their employment level in the Czech Republic. Ukrainians represent the largest group of migrants in this country, of whom the vast majority are economically active. Although often regarded predominantly as guestworkers, over the last few years they have exhibited a significant tendency towards stabilisation and longer stays, if not actual settlement in the country. Utilisation of their skills in the Czech Republic seems to be a prerequisite for successful labour market integration and incorporation into the wider society. Due to the nature of the available data, this article addresses only officially registered migrants,² with specification, where necessary, of their type of economic activity and permit to stay. As the title of the article suggests, the main aim is to explore the extent to which there is a discrepancy between skills and jobs among this largest group of migrants. The analysis which follows allows us not only to estimate the risk which Ukrainian migrants face of being over-educated (in contrast to other more numerous third-country nationals, or TCNs) but also to analyse the factors that might influence this risk. But before we move to a detailed analysis of over-education among Ukrainian migrants, it is essential to have a brief overview of the literature explaining the high occurrence of education–occupation mismatch among migrants in general.

Why do migrants waste their human capital?

Although there is a relatively rich literature on ‘education–occupation mismatch’, there is no unique definition of this term. Some attention has been paid to the utilisation of education in a broader sense, where knowledge acquired through formal and informal learning is viewed as a form of ‘embodied cultural capital’. However, most studies focus on the formal qualifications of a person and treat them as an institutional form of cultural capital, or as ‘certified knowledge’ issued by recognised institutions such as schools or universities and accepted by society at large as formal educational credentials. In a more general sense, a person is considered to be over-educated for a job if he or she acquired an education that is higher than is strictly necessary to do the work. There is no consensus on how to define the required level of skills and educational achievements, since there are no fixed or unique requirements in all occupations evident across space or time.

The literature on education and occupation mismatch highlights two basic types of incongruity: 1) the ‘horizontal’ mismatch, which occurs when the level of education or skills matches the job requirements, but the field of study is inappropriate for that particular job (Robst 2007); and 2) the so-called ‘vertical’ mismatch, which refers to a discrepancy between the level of education and the employment position (Leuven, Oosterbeek 2011). This paper focuses on the second form of education–occupation mismatch, which is considered to have strong implications for a person’s social and economic status.

This mismatch between a formal education and/or skills and a person’s position in the labour market and type of job undertaken is observable not only among migrants, but also among vulnerable categories of a country’s native population, such as women with small children after maternity leave, or recent graduates. Therefore, a considerable volume of literature explaining the determinants of the skills–employment mismatch has focused on the effects of gender and the lack of work experience in the labour market. These determinants of the education–occupation mismatch could apply equally well to both natives and migrants.

One of the key factors explaining why migrants might be less successful in utilising their formal education in foreign labour markets is the lack of work experience in the destination country, insufficient information about the employment situation there and poor orientation in the host society. A lack of post-migration experience is often combined with poor language skills. Proficiency in the language of the host country plays a crucial role in shaping the labour market integration of migrants (Nee, Sanders 2001; Chiswick, Miller 2007). Conversely, important constraints on the use of education in the labour market include problems associated with migrants’ legal status and lack of social networks. The limited status of many newcomers is connected with their limited labour market mobility, and other issues such as minimum rights and no access to the social safety net where unemployment benefits and requalification courses are provided. An inadequate initial contact with the majority population is sometimes compensated for by a migrant’s inclusion in ethnic market niches. Damm (2009) has suggested that living in ethnic enclaves may have a positive effect on the employment of low-skilled workers; at the same time, it might lead to greater labour market segregation and may also increase the skills–job mismatch for better-educated migrants.

One important obstacle faced by migrants seeking a fair skills–job match is the lack of recognition of their formal foreign qualifications in the host country, both in terms of institutionalised recognition and the discounting of their home-country (or foreign) work experience by employers (Reitz 2001). Another very important factor increasing the risk of over-qualification is the limited transferability of some context-specific skills. Friedberg (2000) found that the origin of an individual’s human capital is a crucial determinant of its perceived value. Countries’ educational systems differ in quality (Mattoo, Neagu, Özden 2008). In some fields of study, both qualifications and knowledge itself might have limited transferability. Apart from the non-recognition of diplomas and licensing examination requirements, the transferability of foreign education and qualifications might be limited by differences in technology.

Ironically, over-education among migrants may stem from the selection effect in the country of origin. There is conflicting evidence regarding the effect of education on decisions to migrate. Some studies suggest that, under certain circumstances, migrants could be negatively self-selected in terms of skills and education (Quinn, Rubb 2005; Borjas 2007). However, other studies suggest that people with higher levels of education are more willing to migrate (Stark, Taylor 1991; Williams 2009). There is a widespread notion that migrants are often favourably selected not only in terms of their more-extended schooling but also because of personal traits enabling them to substitute schooling with other productivity-enhancing skills. Hence, migrants may also be formally under-educated but capable of using their other life skills and abilities to adapt and do well in the host country. They are often described as ambitious, entrepreneurial or otherwise positively selected compared to similar individuals who choose to remain in their home country.

Gender inequalities might explain the higher incidence of mismatch among both native and migrant women. An important issue related to the specifics of gender differences among migrants in terms of over-education is the concept of intersecting inequalities. Traditional gender divisions, which lead to a concentration of women in low-paid, low-status work, can be reinforced by new divisions affecting migrant workers of both sexes (Castles, Miller 2003). According to Morokvasic (1984), migrant women from the periphery represent the most vulnerable, the most flexible and the least demanding work force in advanced industrial societies.

After arrival, migrants tend to occupy the bottom rungs of the labour market in jobs that are traditionally held by low-skilled native workers. This allocation of migrants to unskilled jobs stems in part from the perception that a given job is temporary. Of course, this is only an assumption and may be discounted for a number of reasons. First, many migrants might need to stay abroad for a longer period of time than they initially planned. Second, deskilling on entry into a foreign labour market may prove to be persistent. Third, the long-term under-utilisation of skills often results in the loss of these skills, which leads in turn to a continuous waste of human capital (Brandi 2001).

There are a number of studies confirming that recent migrants are less likely to be able to utilise their formal skills shortly after arrival in a destination country, whereas migrants with a longer migration history manage to achieve a better match between their education and their occupation. This logical positive shift in migrants’ integration potential in the labour market has been observed recently in English-speaking countries that have long migration histories – the USA, Australia, Canada, Ireland and Great Britain (Nee, Sanders 2001; Rubb 2003; Barrett, Duffy 2008; Green, Kler, Leeves 2008; Wald, Fang 2008). On the contrary, as noted earlier, there are also concerns that, in some countries, over-education among migrants may be persistent in nature (Fernandez, Ortega 2008; Dell’Aringa, Pagani 2010).

The aim of this paper, then, is to study the phenomenon of over-education among the largest group of economic migrants in the Czech Republic. In order to have a better understanding of the factors which lie behind these education–employment discrepancies it is important to give at least a brief insight into the context of Ukrainian migration to the Czech Republic.

Ukrainian migration into the Czech Republic

Ukrainian migration to Czech lands has a long history. Already in the 16th century, labour migrants from Halych and Bukovyna used to move for seasonal work, mostly to Bohemia and Moravia (Zilynskyj 1995). At the turn of the 19th century, Ukrainian intellectuals, who abandoned their native country for political reasons, were attracted mainly to Prague and other big cities within the Austrian part of the Hapsburg Empire. During the first decades of the 20th century, the Ukrainian diaspora was organised into several associations with different aims and scopes and was particularly successful in educational and academic activities. Unfortunately the Nazi, and especially the Russian, occupation of Czechoslovakia forced the closure of these Ukrainian associations and the majority of Ukrainian migrants blended into the native population (Zilynskyj, Kočík 2001). Since the fall of the Soviet Union, the Czech lands have attracted a new wave of predominantly economic migrants from Ukraine.

The number of Ukrainians in the Czech Republic has grown rapidly over the past 20 years. Starting with fewer than 10 000 in the early 1990s, the official number of Ukrainian citizens residing in the Czech Republic has risen to over 100 000 people. Ukrainians represent the largest migrant community in the Republic: they constitute about 25 per cent of all migrants and about 40 per cent of migrants coming from countries outside the European Union (EU). The total number of Ukrainian citizens registered by the end of December 2013 was 105 239 (Ministry of the Interior 2013), which represents a slight drop-off from the end of 2008, when their number was about 132 000 (Czech Statistical Office 2013).³

For more than two decades, Ukrainian migration to the Czech Republic has been primarily economic in nature. Most of the Ukrainian migrants are traditionally occupied in the secondary labour market doing low-skilled manual jobs.⁴ By the end of 2011⁵, official records reported 68 650 economically active citizens of Ukraine in the Republic. Approximately half of those migrants were self-employed (some peculiarities of migrant self-employment are described later in the paper) and the rest had regular employment contracts. However, the nature of Ukrainian migrants’ economic activities has changed significantly over the last five years. Figure 1 illustrates the dramatic drop in the number of directly employed Ukrainians – i.e. those with the status of a regular employee; this group exhibited an almost 60 per cent decrease in 2011 when compared with 2008. This did not, however, coincide with the mass return of migrants, as the total number of Ukrainians officially registered in the country remained the same. In order to understand this development, as illustrated in Figure 1, it is important to note that nine out of ten directly employed Ukrainians did not have free access to the labour market in 2008. These almost 74 000 people had to apply for work permits, which were mostly issued for up to one year and were employer-, position- and region-specific. At the very initial phase of the economic recession, the Czech state adopted a rather restrictive approach not only towards newcomers but also towards migrants already in the country. Since the beginning of 2009, the Ministry of Labor and Social Affairs (MoLSA) has sent out several memoranda addressed to labour offices (LOs), with the intention of facilitating the employment of Czech citizens through the strict regulation of the employment of TCNs. First, the MoLSA rather vaguely appealed for ‘greater consideration’ for the general decline in demand for foreign labour within the Czech economy. In spite of generally declining trend in the direct employment of TCNs, the MoLSA decided, in early 2012, to instruct LOs to discontinue issuing work permits for positions for which employers do not request the Maturita (General Certificate of Secondary Education, or GCSE). However, in June 2012, following strong criticism from NGOs and Czech companies employing migrants, the MoLSA modified the aforementioned regulations and instructed LOs to prolong and issue work permits to unskilled workers for a shorter period of time: up to six months – for professions needing no GCSE qualifications, up to one year – for professions requiring a GCSE certificate, and up to two years – for highly qualified professions requiring a university education. However, the new memorandum insisted on official proof of qualification requirements for all applicants. In the middle of November 2013, the MoLSA again modified the regulations, this time prolonging up to 12 months the maximum validity of permits for unskilled and semi-skilled workers. The regulations concerning those professions requiring applicants to have a university education remained the same; however the proof of qualification is now required only for new work permits and not for the prolongation of existing permits.

Figure 1. Registered economic activities of Ukrainian migrants before and during the economic downturn

Source: Czech Statistical Office (2013).

Unfortunately Figure 1 – which indicates the drop in the total number of Ukrainian regular employees – does not illustrate the noteworthy fact that, according to official statistics, the economic recession did not have any negative impact on the economic activities of directly employed Ukrainians who had free access to the labour market (i.e. employed holders of permanent residence permits, working family members, working students and graduates of Czech universities, etc.). Quite the reverse, the aforementioned groups exhibited an increase in numbers (slightly more than 7 000 people in 2008 compared to almost 13 000 in 2011) but they failed to compensate for the significant drop in direct employment since their number is still smaller than that of work permit holders. It seems that the decline in the direct employment of TCNs cannot be explained purely by staff reductions and the bankruptcy of Czech companies. On the contrary, it is likely to be strongly associated with the changing approach towards work permit regulations (as described above).

Another important change illustrated in Figure 1 is the 60 per cent growth in the officially registered entrepreneurial activities of Ukrainian migrants since 2008 (from 21 200 self-employed in 2008 to 32 700 in 2011). Here it is important to reflect on the nature of migrant self-employment in the Czech Republic. There are different forms of irregular economic activity involving migrants (Drbohlav 2008). Besides the employment of migrants without a valid residence permit and/or valid work permit, there is also the quite widespread phenomenon of employment hidden behind self-employment. In practice this means hiring the holder of a trade licence (a person who works freelance) without a working contract, not only for occasional jobs but also for regular dependent working activities. Although these ‘bogus employment’ practices (in the Czech context often called the ‘Švarc system’) are actually illegal under the Czech Labour Code, they are preferred (mostly for tax reasons) not only by employers and migrants, but also by natives. For migrants it is often a more flexible and convenient way to obtain formal employment while avoiding work permit regulations, especially when the work is in unqualified occupations such as cleaners, cashiers, welders, etc. There are no reliable data on how widespread the use of the ‘Švarc system’ is among Ukrainian migrants; however, several studies suggest that it might be an important strategy for them (Drbohlav 2008; Leontiyeva, Nečasová 2009; Hofírek, Nekorjak 2010; Drbohlav, Medová, Čermák, Janská, Čermáková, Dzúrová 2010; Čermáková, Schovánková, Fiedlerová 2011).

Over the past decade the share of female Ukrainian migrants has not changed much but has fluctuated between 40 and 45 per cent, with a slight increase since 2010. On the contrary, the stagnation of the migrant inflow, as a consequence of the Czech Republic’s changing approach to newcomers, has resulted in a significant increase when it comes to the share of permanent residence permit holders. The share of Ukrainians with a permanent residence permit in 2000 was less than a fifth, whereas it was almost a third in 2008 (Czech Statistical Office 2013) and almost two-thirds (65 per cent) by the end of December 2013 (Ministry of the Interior 2013). Ukrainian female migration is more settled, and the share of permanent residence permit holders is significantly higher (70 per cent compared to 61 per cent among men).

The strict regulations implemented by the MoLSA have targeted low-skilled migrants occupied in jobs not requiring a complete secondary education. In 2011 the vast majority (58 per cent) of Ukrainians were employed in unskilled auxiliary work, 20 per cent – in craft and related trades, and only 5 per cent – in managerial or skilled positions. Ukrainians are employed mostly in construction (44 per cent), manufacturing (21 per cent), the wholesale and retail trades, motor vehicle repair and personal and household goods (8 per cent) and transport storage and communication (6 per cent) (Czech Statistical Office 2013). The educational level of Ukrainian migrants is often a matter of speculation, as only limited data are available. Traditionally Ukrainians in the Czech Republic are portrayed as well educated but over-skilled and under-paid (Drbohlav, Janská, Šelepová 2001; Uherek, Plochová 2003; Drbohlav, Dzúrová 2007; Drbohlav et al. 2010; Ezzeddine 2012).

Data and methods of measurement

The literature on over-education offers several ways of measuring this phenomenon. This article uses a method often referred to as the ‘statistical approach’ or ‘realised-matched procedure’ (RM). This approach is based on the observation of a ‘normal’ correspondence between employment and education based on years of schooling (Verdugo, Verdugo 1989; Quinn, Rubb 2005). The distribution of education is calculated for each particular occupation and then organised into detailed categories. Consequently, employees who depart from the ‘norm’ or mean value are classified as mismatched: above the ‘norm’ indicates over-education while below denotes under-education.⁶ This type of measurement contains observations on the equilibrium realised by the interplay of supply and demand and may be inadequate when it comes to measurement on the demand side, i.e. it measures the allocation or actual job market practices determined by hiring standards and labour market conditions (Hartog 2000).

The following analysis is based on data from two research projects conducted by the Institute of Sociology at the Academy of Sciences of the Czech Republic. The first dataset (also referred to below as Employed Foreigners) comes from a national survey of non-EU work permit holders (N = 1 011) conducted in 2006. This survey targeted members of the population having three key characteristics: a) employed foreigners from non-EU countries, who b) had resided in the Czech Republic for at least a year, and who c) held a valid work permit. With respect to the target population’s distribution, the main nationality groups included in the survey were Ukrainians (70 per cent), Russians (8 per cent), and other less numerous nationalities such as Belarusians, Moldovans, Vietnamese, Chinese, Americans and Mongolians.⁷ The second survey (later referred to as Economically Active Foreigners) had a somewhat different target group and was conducted four years later. The survey of economically active foreigners (N = 1 004) realised in 2010 targeted five groups of economically active (including self-employed) non-EU migrants based on their citizenship: Ukrainians, Vietnamese, Russians, Moldovans and citizens from the former Yugoslavia – excluding Slovenia, which has been an EU member state since 2004.

The data collection for both surveys was carried out using quota sampling with quota characteristics (nationality, sex, age and region) based on the anonymous official database of registered migrants. Taking into account the limitations of the sampling method, both surveys produced comparable results when it came to characteristics not controlled by quotas, like the family status of migrants, their educational level, length of stay, and type of work in the Czech Republic (Bernard, Leontiyeva 2013).

Although neither of the surveys was primarily focused on the study of education–occupation mismatch, they both provided unique and valuable information on the educational levels of non-EU work permit holders and economically active migrants from selected countries and their position in the Czech labour market. Though Ukrainians represented the largest group in both surveys, the analysis presented here does not exclude other nationalities (coded in larger groups). This comparative analysis will help us to understand Ukrainian migration in the broader context of non-EU labour migration to the Czech Republic.  

Are Ukrainian labour migrants over-educated and why?

In order to study the factors influencing the risk of migrants being over-educated for their jobs in the Czech Republic, multinomial logistic regression was used on data collected from work permit holders in 2006. First, it was necessary to define the dependent variable as an indicator of education–occupation mismatch. In order to do so, the realised-matched method described earlier was used. In spite of certain limitations, in the case of migrants this measurement is very useful because it respects country context and reflects the disadvantages faced by migrants relative to natives. For example, if at a given moment in time there is a higher incidence of native university graduates working in specific professions ‘traditionally’ defined as not requiring a university education (such as sales persons or office clerks) then migrants with a university education working in these professions should not be thought of as being discriminated against (even if they as well as locals might waste their skills at given job).

Following the logic of the RM method of measurement, the ‘usual’ educational attainment for the domestic population in a given profession had to be measured as a first step of the analysis. For this purpose, Czech data from the European Social Survey (ESS) were used to compute the mean for years of completed full-time education for migrants with work permits employed in different sections of the labour market.⁸ Czech data from the ESS round IV were collected in June 2009 with a total sample of 2 018 respondents. For the purpose of comparison, the data on occupation were coded using the ISCO sub-major groups.⁹ Critical judgement of the measure of educational attainment used (expressed by number of years spent at school) involves the comparison of this parameter for both majority and migrant populations. The results revealed that the differences were not substantial¹⁰ and that the usage of upper and lower bands for further classification (the measure of 1 standard deviation below and above the mean rounded up to complete years) helped to make any further amendments necessary. Therefore, in the second analytical step, migrant respondents were classified into three groups according to their educational attainment compared to Czechs. At the top end were over-educated migrants with years of education one measure above the mean for a given profession. At the bottom end were under-qualified migrants one measure below the mean for a given profession. The remaining migrants were classified as being ‘relatively well matched’.

As a result, 16 per cent of migrants in the sample were identified as being under-educated, 21 per cent as over-educated and 60 per cent as reasonably matched (3 per cent of respondents did not specify the number of years spent at school and therefore could not be classified). This finding was compared with incidences of mismatch in the domestic population, where the share of both over- and under-education was lower (8 and 6 per cent respectively). These outcomes are consistent with two concepts discussed earlier: the poor human capital transferability among better-educated migrants and the positive selection among lesser-educated ones.

According to our measurements, every fifth Ukrainian respondent (22 per cent) was classified as over-educated. Comparison of the incidences of education–occupation mismatch among migrant groups of different origins brings to light a rather interesting finding. Ukrainian migrants who, in Czechia, became the symbol of unqualified foreign labour, do not seem to face a higher risk of being over-educated than Russians (the second largest group in the survey). The results of the measurements, however, show that the share of the over-educated among Russian respondents (although they occupy more qualified jobs and are relatively better educated) is even higher (28 per cent). Other nationalities included into the survey (coded as one group due to the small number of cases) had a lower share of over-educated respondents (18 per cent).

As mentioned, the effect of country of origin might be spurious and explained, for example, by the different structure of the migrant population. Therefore, in order to make any assumptions about the possible effect of country of origin, further analysis was carried out taking into account the influence of other important factors. Apart from controlling for the influence of other predictors of the risk of a migrant being over-educated, the analysis tested a limited number of working hypotheses. First, the data were expected to reveal the intersection of inequalities associated with gender and migrant status. Female migrants were expected to be more at risk of being over-educated than their male compatriots. Secondly, the influence of the family situation was also tested. It was assumed that separation from a partner and/or children, rather than family status as such, would have a significant impact on migrants’ success in the Czech labour market. Bearing in mind that the relation between the family situation of migrants and their incorporation into the labour market can be bi-directional, it was presupposed that the presence of the migrants’ closest family members in the Czech Republic would be associated with a greater probability of their skills being fully utilised. On the one hand, the presence of family members in the country can play a supportive role, whereas separation from them (a very typical situation for Ukrainian migrants) might result in their determination to take any job available in order to support the family back home. On the other hand, the absence or presence of family could be the result of the migrant’s economic situation (relative to the type of job), especially for families with only one income. The third and major expectation was that we would find some evidence of the positive influence of length of stay in the country on the matching of the formal education of migrants with their jobs in the Czech Republic.

The effect of factors influencing the utilisation of migrants’ educational potential was analysed by means of multinomial logistic regression with the dependent variable described above and indicating the association between migrants’ educational level and the educational level typical for a given profession. The dependent variable takes the following values: 1 = ‘over-educated’, 2 = ‘relatively well matched’ and 3 = ‘under-educated’; the middle category is assigned to be the reference category in the multinomial regression model. The independent variables¹¹ were introduced into the regression models in three steps. Comparison of the nested model parameters and associated fit statistics shows that the inclusion of additional explanatory variables in each step of the modelling process improves the overall fit of the model. For the sake of brevity, the results of the most extensive estimated model are illustrated and interpreted in what follows. Table 1 presents the results (along with the fit statistics) for the regression, taking into account the national origin of the respondents, their gender, age, family situation, length of stay in the Czech Republic and type of job, both in the destination country and back home.

Table 1. The determinants of educational mismatch for immigrants with a work permit (N = 844)

Notes: The coefficients express the relative risk ratios for the multinomial logit regression, with the dependent variable measuring the match between the job and the level of education. The values are: 1 = under-educated, 2 = relatively matched (used as a reference category), 3 = over-educated. The symbols (***), (**) and (*) represent statistical significance at p < 0.01, p < 0.05 and p < 0.1, respectively.

Source: Employed Foreigners Survey 2006.

The results of the regression analysis reveal that the national origin of respondents has no significant influence on the probability of being over-educated. However, one interesting finding is that, compared to the other work permit holders, migrants from Ukraine and Russia have fewer chances of being under-educated (i.e., 11.5 per cent and 8.7 per cent respectively when compared to 21.5 per cent for the rest of the sample). These two nationality effects are significant even when control is made for other factors.

When it comes to these other factors, the analysis reveals some systematic features. Age significantly increases the risk of over-education, whereas it has no significant effect on the probability of being under-educated. According to the preferred model estimations, an average migrant at the age of 50 faces a 25 per cent risk of under-utilising his or her formal education, while the risk for a younger migrant, half that age and with the same characteristics, is only 15 per cent¹². The results of the model testing do not support our initial assumption about migrant women being more at risk of a mismatch than men. Another interesting finding is the role played by the family situation in migrants’ integration into the labour market. An initial expectation was that migrants whose families were in the Czech Republic would be better-off and more successful in utilising their formal education. At the same time, those migrants who left their families back home would be more likely to take any job, even if they were over-educated for the position. This might be relevant for Ukrainian migrants with transnational families, who might feel more pressure to support their families back home by sending remittances (Leontiyeva, Tollarová 2011; Ezzeddine 2012; Strielkowski, Weyskrabova 2014). However, our analysis suggests that there is no significant difference between these two categories of migrant – at least, not among work permit holders.

The level of success in matching education and occupation varies for the different skills. The finding that the type of job in the Czech Republic has a smaller impact on mismatch than the last type of employment in the home country is interesting. The probability of being over-educated is highest among migrants employed in unskilled jobs (ISCO Major group 9) in the Czech Republic when compared to those migrants employed in semi-skilled (ISCO Major groups 4–8) and skilled (ISCO Major groups 1–3) jobs. At the same time, migrants employed as managers, professionals, technicians and associate professionals have the greatest likelihood of being employed in positions with comparable educational attainment to that of the natives. According to the results of our estimations, the probability of being reasonably matched for these migrants employed in a skilled job is 82 per cent. The chances of their being under-educated do not vary significantly across the professions in the Czech Republic when control is made for the last type of work performed in the home country.

Work experience prior to migration seems to have an important influence on success in matching education with the appropriate job in the Czech Republic.¹³ This may be explained by the fact that the education of migrants is more correlated with their last job before migration than with the work they do on arrival in the Czech Republic. This is especially true for those migrants who reported that their last job in the home country was skilled, as they then had a significantly higher risk of mismatch. The probability that these migrants will be over-educated for their job in the Czech Republic is 52 per cent (regardless of age, gender, family situation and length of stay in the country). Most of the well-educated migrants were employed in the country of origin as teachers.¹⁴

A lack of work experience back home also influences the utilisation of formal education in the Czech labour market. Migrants who had never worked in their home country were less likely to be under-educated when compared to those who did unskilled and semi-skilled jobs in the home country (even if controlled by age, which can be correlated with the lack of work experience). At the same time, those migrants with no work experience were more likely to be over-educated. The situation of these migrants is, in some respects, very similar to the difficulties faced by recent graduates in the Czech Republic.

Finally, the last predictor to be discussed in this part of the analysis is the length of stay in the destination country. The analysis revealed one important concern about the persistent nature of over-education. On the one hand, post-migration experience helps to compensate for insufficient formal education: the probability of being under-educated is less than 10 per cent for newcomers and those who stay in the host country for less than a year while, after eight years there, the probability of mismatch doubles. On the other hand, the length of stay in the Czech Republic does not significantly decrease the probability of being over-educated. Therefore migrants who stay for a longer period of time in the country do not seem to ‘catch up’ in terms of matching their higher educational attainment to more appropriate occupations. To understand the real influence of post-migration experience, one should keep in mind that, after five years of residence in the Czech Republic, migrants are entitled to apply for a more secure status (permanent residence), with its free access to the labour market. Therefore, it is very likely that successful migrants who stayed longer in the country were not in our sample. On the contrary, migrants who remain in the Czech Republic for a long time on the basis of a work permit are either not motivated to be more integrated in terms of acquiring a more stable status (i.e. a permanent residence permit), which poses no institutional obstacles to labour market mobility, or are less successful in matching their formal education to their job and have very specific non-transferable job skills.

Worth noting also is the fact that the effects of other control factors included in the analysis did not differ between nationalities (the interaction effects with the country of origin were not significant). Therefore the individual characteristics of migrants and their work experience back home have a universal effect on the likelihood of skills utilisation for all three groups of respondents, regardless of their origin.

Is education a ticket to a better job?

This part of the analysis, based on data from the survey of economically active migrants conducted in 2010, has a slightly different focus. As mentioned earlier, the second survey was conducted during an economic recession and included not only migrants working for an employer, but also those who were self-employed. Therefore interpreting the rate of over-education in a similar way to that described in the previous section of this article could be quite problematic.¹⁵ Besides, it is not possible here to apply the same measurement since the data on years spent in school are missing in the 2010 survey. By using similar multinomial logistic regression, the intention was to explore how formal education and the individual-level characteristics of migrants determine the type of jobs undertaken in the Czech Republic. Following the same logic as before, the dependent variable of multinomial logistic regression describing the current job of migrants is here categorised into three groups: skilled jobs (ISCO-88 Major groups 1–3), semi-skilled jobs (ISCO-88 Major groups 4–8, used as a reference category) and unskilled jobs (ISCO-88 Major group 9). According to this categorisation, most Ukrainian respondents ended up in unskilled (43 per cent) and semi-skilled (44 per cent) subgroups, with only 13 per cent of them occupying skilled jobs. When it comes to the other nationalities in the survey, Moldovans exhibited a very similar occupational structure (41, 44 and 13 per cent respectively), the Vietnamese dominated in semi-skilled jobs (5, 69 and 27 per cent respectively), the Russians were distributed almost equally between three groups (27, 37 and 37 per cent respectively) and citizens of ex-Yugoslavia – with the exception of those from Slovenia – were predominantly in skilled jobs (16, 39 and 45 per cent respectively).¹⁶

Significant attention is paid here to the relation between the formal education of migrants and the type of job they perform in the Czech Republic. Here, again, the main focus of our research was on the effect of the country of origin on migrants’ success in the labour market. In other words, the analysis explored whether Ukrainians have a higher risk of ending up on the bottom rungs of the labour market comparing to other non-EU migrants with similar characteristics. Following the logic outlined in the hypotheses concerning the risk of mismatch, we expected to find some proof of gender inequality when it comes to the type of job performed by migrants. Similar expectations also concern the presence of migrants’ closest family members and the effect of their length of stay in the Czech Republic. The analysis also studied the effect of language skills, legal status and employment status of migrants.

As noted earlier, the permanent residence permit allows free access to the labour market. It implies that non-EU holders of permanent residence permits are expected to have more opportunities on the labour market and are, therefore, more likely to occupy ‘better jobs’. If this expectation is not fulfilled, then we may speak of a risk of persistent discrimination against migrants (on the basis of culture, ethnicity, language, etc.). Likewise, migrant self-employment is also expected to contribute to mobility in the labour market. Here it is important to remember that some migrant groups, such as the Vietnamese, Russians and migrants from the former Yugoslavia, are, in general, ‘more entrepreneurial’ than other groups such as Ukrainians or Moldovans. The disadvantage of aggregation based on ISCO coding is that it does not always distinguish between self-employment, business ownership and supervisory positions. Foreigners who own small businesses such as retail shops, restaurants, etc., were coded in one group with those who have skilled jobs (for example, managers and professionals). However, self-employed migrants are not merely business owners but also do semi-skilled and unskilled jobs. Many of them are officially freelance cleaners, bricklayers or drivers but are, in reality, working for a single employer as dependent workers. Notwithstanding the negative aspects of this ‘bogus employment’ strategy, I believe that, especially when combined with the temporary residence permit, the self-employment status may have a positive effect on labour market success. This is because self-employment gives migrants more independence from employers and reduces the risk connected with the loss of a current job and, by implication, the residence permit.

Table 2 presents the results for the regression analysis (along with the fit statistics), taking into account the national origin of the respondents, their gender, age, family situation, language skills, legal status, type of economic activity and length of stay in the Czech Republic.

Table 2. The determinants of the labour market success of economically active immigrants (N = 872)

Notes: The coefficients express the relative risk ratios for multinomial logit regression with the dependent variable indicating the type of job in the Czech Republic. The values are: 1 = skilled job (ISCO 1–3), 2 – semi-skilled job (ISCO 4–8, used as a reference category), 3 – unskilled job (ISCO 9). The symbols (***), (**) and (*) represent statistical significance at p < 0.01, p < 0.05 and p < 0.1, respectively.

Source: Economically Active Foreigners Survey 2010.

Analysis of the 2010 data in many respects revealed similar findings. Contrary to expectations, the results did not provide strong support for the theory of intersecting inequalities, as male respondents had only a slightly greater chance of finding a skilled job; at the same time, the two genders were at equal risk of ending up in unskilled jobs, regardless of other characteristics. According to these new data, the age of a migrant does not have an equal effect on labour market success. While older migrants have a significantly higher chance of finding a skilled job in the Czech Republic than their younger compatriots, age does not significantly reduce the risk of ending up on the bottom rungs of the labour market. Similarly, the presence of family seems to have a significant positive effect only on one type of transition within the labour market: while the probability of occupying skilled work is relatively higher, the risk of ending up in unskilled work is comparable with that for semi-skilled jobs.¹⁷

Language skills turned out to be fairly important determinants of labour market success. In spite of the fact that the effect of language skills weakens when one controls for the influence of other factors, migrants with an advanced knowledge of the Czech language were, on average, less likely to hold elementary jobs than all other migrants with lesser linguistic skills.

The 2010 survey reveals another important finding that institutional barriers in the labour market have a negative impact on the job status of migrants. Respondents with permanent residence permits turned out to be twice as likely to have skilled jobs compared to those with temporary residence permits and were half as likely to end up on the bottom rungs of the labour market.

The employment status of migrants has a significant effect only on having a skilled job. Regardless of age, education, origin, etc., self-employed migrants were much more likely to be in skilled jobs than waged, employed migrants (26 compared to 9 per cent). In contrast, both self-employed and waged employees appear to have an equal propensity toward being employed in unskilled jobs: one in five were employed in elementary occupations. The survey data show that self-employment does not help migrants to move up from the bottom echelons of the labour market because many of them held low-status, low-paid jobs and had no protection under the Czech Labour Code. Being self-employed at the very bottom of the labour market is not always a rational strategy for migrants who wish to reduce the risk of losing a residence permit. Some employers tend to push migrants into adopting this strategy in order to cut labour costs and avoid quite strict work permit regulations.

In line with the analysis described earlier, post-migration experience had a mixed effect on migrants’ position on the labour market. On the one hand, it had a positive effect on the probability of the migrant getting a skilled job. On the other hand, it did not have much impact on the probability of working in an unskilled job. On arrival in the Czech Republic, a large proportion of Ukrainian migrants ended up in unskilled jobs and, even after significant time spent in the country, the risk of being on the bottom rungs of the labour market remained high. It seems that, in the Czech context, having an unskilled job as an entry point onto the labour market due to limited experience, poor language skills and limited legal rights can, in some cases, become a permanent state of affairs. However, this is true not only for Ukrainian migrants.

The formal education of economically active migrants is still an important determinant of labour market success; even when one controls for the influence of other important factors (like nationality, age, language skills, length of stay in the country, type of residence permit, etc.) the impact of education remains very significant. On the one hand, foreigners who had graduated from universities had a significantly higher chance of securing skilled jobs than their compatriots with lower levels of education. The estimated probability for the university-educated migrant group is 64 per cent, compared to 18 per cent for migrants with a secondary education with GCSEs, and 5 per cent for migrants with no school-leaving exam and those with only an elementary level of education. On the other hand, a university education significantly reduces the risk of ending up at the bottom of the labour market. Migrants with tertiary education face a 7 per cent risk of ending up there (compared to 17 per cent for migrants with secondary education with GCSE, 26 per cent for secondary-educated migrants without the school-leaving exam, and a 38 per cent risk for migrants with basic education).

There is a significant positive relationship between migrants’ labour market success and their educational achievements, meaning that university-educated migrants are much more likely to get skilled jobs. However, education is not always a ticket to the most prestigious (better paid) jobs. The results of the estimations indicate that even migrants who are university graduates still have a significant risk of being unable to find a skilled job. More than a third of migrants with tertiary education end up in jobs other than skilled ones (ISCO 4–9), including elementary jobs not requiring any specific skills. Keeping in mind the results of the previous analysis, which estimated the risk of over-education, and also the fact that there is a very low, if not zero, share of native Czech university graduates in semi-skilled and unskilled jobs, concerns about wasting the human capital of non-EU migrants seem justified.

Last but not least, one of the important conclusions of the analysis of the 2010 data is the fact that, even when the influences of other factors are controlled for statistically, a migrant’s origin continues to have a significant impact on his or her labour market success. Analysis of the survey data showed that, out of the five migrant groups studied, Ukrainian citizens faced the highest risk of ending up in elementary low-status occupations. According to the survey estimates, four in ten Ukrainians are occupied in unskilled jobs regardless of their level of education and, at the same time, have one of the lowest chances of securing skilled employment (about 10 per cent). Predictions based on regression modelling suggest that a Ukrainian migrant with a university degree, who has stayed in the Czech Republic for two years and does not have a permanent residence permit, has a 31 per cent chance of ending up in an unskilled job.¹⁸ This risk is almost three times higher than that estimated for a Vietnamese migrant with a basic level of education who has resided in the country for the same period on the same type of residence permit (this person has only a 12 per cent chance of being at the very bottom of the labour market).

As already mentioned, the institutional obstacles connected with the limited rights of migrants who do not hold a permanent residence permit are significant and might influence their labour market integration as well as the successful utilisation of their skills. In fact, Ukrainian migrants often occupy jobs at the very bottom of the labour market even after a considerable number of years spent in the country. Imagine a Ukrainian university graduate who, say, spent ten years in the Czech Republic but still did not apply for a permanent residence permit. Based on the results of the preferred model, such a migrant with a long-term residence permit and, for example, an advanced knowledge of the Czech language, still has a non-negligible (12 per cent) risk of being employed in an elementary occupation.¹⁹ However, if after ten years in the country he or she applies for a permanent residence permit, then the risk of ending up in the lowest echelons of the labour market is close to zero (3 per cent).²⁰

Concluding remarks

The disparity between the skills of migrants and their occupation in the destination country is currently a fairly well-researched topic in many Western countries. However, it is still an under-researched topic in the Czech context. This is true not only for Ukrainians, who are the focus of this article, but also for other migrant groups. Taking into account the dearth of data on the educational level of migrants in the Czech Republic, in many respects the explorative analysis presented in this paper draws on unique evidence. Although the surveys were targeting slightly different facets of Ukrainian migration and because the timing of the fieldwork might be context-sensitive (one period during the economic boom and the other during the recession), they shed light on some important and previously unresearched aspects of Ukrainian migration.

Analysis of the educational structure of Ukrainian respondents provided in this article does not seem to support the popular stereotype of an average Ukrainian as a university-educated construction-site worker or cleaner. This is primarily due to the fact that the Czech Republic does not only attract well-educated Ukrainian migrants. According to both surveys, a large proportion of Ukrainian migrants have less than secondary education and most of those with reasonably high levels of schooling tend to have skilled jobs. Nevertheless, a comparison of the educational and occupational structures of Ukrainian migration provides evidence of a significant waste of human capital and suggests that well-educated migrants are not always successful on the labour market. The risk of over-education among migrants in the Czech Republic is generally relatively high and post-migration experience might not help them to ‘catch up’ in terms of matching their higher educational attainment to more appropriate occupations. This is especially true for Ukrainians, who not only face a substantial risk of over-education (22 per cent) but who also often start their work in the Czech Republic on the bottom rungs of the labour market. According to the analysis provided in this article, Ukrainians belong to a migrant group with one of the highest shares of those occupied in unskilled jobs. This cannot be explained by the individual characteristics of the migrants, their mostly unstable legal status or their lower educational level. Institutional obstacles to labour mobility through the use of work permits as a form of regulation may lower the expectations of migrants and slow down their integration in the Czech Republic.

It is clear that the regression analyses and estimations of probabilities presented in the analytical part of this paper are statistical predictions based on the parameters reported in the preferred model and available in the survey data. Although such models cannot take into account all factors that influence the real labour market success of migrants, they shed light on certain rather interesting relations. On the one hand, the results appear to challenge the perception that migrants with higher formal education from culturally close source countries like Ukraine will always be more successful than migrants with lower levels of formal education from culturally distant countries like Vietnam. On the other hand, the results of the analysis suggest that Ukrainians might face a similar risk of over-education to that of the second largest and considerably ‘better-off’ group of work permit holders – the Russian migrants. Apparently it is the degree of over-education that matters here. Put simply, imagine an average over-educated Ukrainian migrant, who finished secondary school (with GSCEs), doing an unskilled job at the very bottom of the labour market. At the same time, an average over-educated Russian migrant would be portrayed as a university graduate doing a semi-skilled job, for example, in sales and services. Institutional barriers, ethnic market niches, the positive self-selection of migrants, and the transferability of skills might play very important roles when it comes to the success of migrants on the Czech labour market. Taking into account the sharp decline in the registered employment of Ukrainian migrants since 2008, research on the different aspects of the labour market integration of this largest migrant group would appear to have considerable importance.

Notes

¹ This article is based on the working paper commissioned by The Centre of Migration Research in the framework of the CARIM-East project, co-financed by the EU (http://www.carim-east.eu/about-us/).

² I do not intend to stress the temporality of Ukrainian migration to the Czech Republic. However, I prefer the more neutral term ‘migrant’ (rather than ‘immigrant’), regardless of whether or not the person proposes to settle in the host country.

³ In addition to the official numbers already mentioned, some estimates suggest that the number of unregistered migrants could be as high as that of migrants recorded in the official statistics (Nekorjak 2007; Drbohlav et al. 2010).

⁴ The occupational structure of employed Ukrainians is described later in the paper.

⁵ Later data on the employment of migrants in the Czech Republic are not available.

⁶ The results of the estimations depend upon selected thresholds. In most cases, the value of one standard deviation above and below the mean is used. However, in some cases it may be based on the modal value and ad-hoc measure for upper and lower bands.

⁷ At the time of the survey, immigrants from Bulgaria and Romania were non-EU citizens; however, for the purposes of this article, these respondents were excluded from the analysis.

⁸ The European Social Survey (ESS) seems appropriate for this purpose since the survey is large enough and (unlike, for example, the Labour Force Survey) collects information about the number of years spent at school (self-reported by respondents).

⁹ ESS data were used only to calculate the means for the native population (the coverage of foreigners in the ESS is very poor). Professions were coded in larger groups (2-digit ISCO codes) in order to calculate the means.

¹⁰ Keeping in mind the differences between national educational systems, I compared the average number of years spent at school for four educational groups of migrants (based on the survey data available) and natives (based on the ESS). The highest mean difference between natives and immigrants was among those who had a primary or less educational level. More-educated immigrants and natives declared relatively similar numbers of years spent at school, since the difference in mean statistics was not more than six months. The average length of schooling was generally slightly higher for Czechs than for immigrants.

¹¹ Apart from the age of the respondent and the length of stay in the country, all other independent variables (including country of origin) were dummy coded. A short description of the variables follows in the appendix.

¹² The probabilities for the dependant variable with the specified values of a given predictor (while all other independent variables were set to mean values) were calculated in STATA for the final model, with the coefficients presented in Table 1. The same method of calculation was used for all probability estimations mentioned in the article. 

¹³ The significance of work experience prior to migration, particularly for Ukrainian labour migrants, was also studied by Strielkowski and Rausser (2013), who used the assumption of so-called ‘structural channelling’. Using data from a case study realised in the Transcarpathian region of Ukraine, the authors claim that work experience in the Ukrainian construction sector increases the likelihood of being occupied in the same sector in the Czech Republic.

¹⁴ This finding is also supported by Kupets (2013), who studied the international mobility of Ukrainian teaching and research professionals and who explains why Ukrainian teachers tend to occupy low-skilled jobs abroad.

¹⁵ It would be difficult to define the required level of education for some types of entrepreneurial activity.

¹⁶ One disadvantage of this categorisation – when it is combined with a self-employed status – is covered in the next section.  

¹⁷ As Table 2 shows, the coefficients expressing the relative risk ratios for being in unskilled jobs (as compared to being in semi-skilled) are not significant, therefore the probability of occupying these jobs is the same regardless of the family’s location.

¹⁸ For this same Ukrainian migrant the probability of having a skilled job is similar (34 percent).

¹⁹ Here the probability for the dependant variable was calculated (based on the coefficients in the preferred model) using specified values for the sets of named predictors (Ukrainian nationality, tertiary education, length of stay in Czechia equal to 10 years, no permanent residence permit and very good language skills), while all other independent variables were set to mean values. 

²⁰ The estimations are the same as those explained in Footnote 18, but the value of one dummy predictor for permanent residence permit is changed to 1.

References

Barrett A., Duffy D. (2008). Are Ireland’s Immigrants Integrating into Its Labor Market? International Migration Review 42(3): 597-619.

Bernard J., Leontiyeva Y. (2013). Cizinci jako obtížně dosažitelná populace. Data a výzkum 1 (forthcoming).

Brandi M. C. (2001). Skilled Immigrants in Rome. International Migration 39(4): 101-131.

Borjas G. J. (ed.) (2007). Mexican Immigration to the United States. Chicago: University of Chicago Press.

Castles S., Miller M. (2003). The Age of Migration: International Population Movements in the Modern World. Basingstoke, New York: Palgrave-Macmillan and Guilford Books.

Čermáková D., Schovánková S., Fiedlerová K. (2011). Podnikání cizinců v Česku: vliv struktury příležitostí. Geografie 116(4): 440-461.

Chiswick B. R., Miller P. W. (2007). Occupational Language Requirements and the Value of English in the US Labor Market. IZA Discussion Paper 2664. Bonn: IZA Online: http://ftp.iza.org/dp2664.pdf (accessed: 31 May 2014).

Czech Statistical Office (2013). Foreigners in the Czech Republic. Online: http://www.czso.cz/csu/cizinci.nsf/engkapitola/ciz_pocet_cizincu (accessed: 31 May 2014).

Damm A. (2009). Ethnic Enclaves and Immigrant Labor Market Outcomes: Quasi-Experimental Evidence. Journal of Labor Economics 27(2): 281-314.

Dell’Aringa C., Pagani L. (2010). Labour Market Assimilation and Overeducation: The Case of Immigrant Workers in Italy. Working Paper 178. Milan: Department of Economics, University of Milan Bocconi.

Drbohlav D. (ed.) (2008). Nelegální ekonomické aktivity migrantů: Česko v evropském kontextu. Prague: Karolinums.

Drbohlav D., Dzúrová D. (2007). Where Are They Going? Immigrant Inclusion in the Czech Republic (A Case Study on Ukrainians, Vietnamese, and Armenians in Prague). International Migration 45(2): 69-95.

Drbohlav D., Janská E., Šelepová P. (2001). Ukrajinská komunita v České republice, in: T. Šišková (ed.), Menšiny a migranti v České republice: my a oni v multikulturní společnosti 21. Století, pp. 89-98. Prague: Portál.

Drbohlav D., Medová L., Čermák Z., Janská E., Čermáková D., Dzúrová D.(2010). Migrace a (i)migranti v Česku. Kdo jsme, odkud přicházíme, kam jdeme? Prague: Slon.

Eurostat (2010). Demography Report. Commission Staff Working Document. Online: http://epp.eurostat.ec.europa.eu/portal/page/portal/population/documents... (accessed: 31 May 2014).

Ezzeddine, P. (2012). “Mateřství na dálku. Transnacionální mateřství ukrajinských migrantek v České republice.“ Gender, rovné příležitosti, výzkum (13)1: 24–32.

Fernandez C., Ortega C. (2008). Labor Market Assimilation of Immigrants in Spain: Employment at the Expense of Bad Job-Matches? Spanish Economic Review 10(2): 83-107.

Friedberg R. (2000). You Can’t Take It With You? Immigrant Assimilation and the Portability of Human Capital. Journal of Labor Economics 18(2): 221-251.

Green C., Kler P., Leeves G. (2008). Immigrant Overeducation: Evidence from Recent Arrivals to Australia. Economics of Education Review 26(4): 420-432.

Hartog J. (2000). Over-Education and Earnings: Where Are We, Where Should We Go? Economics of Education Review 19(2): 131-147.

Hofírek O., Nekorjak M. (2010). Od pásu ke stánku – a zpět? Proměny ekonomických aktivit Vietnamců v České republice, in: R. Trbola, M. Rákoczyová (eds), Vybrané aspekty života cizinců v České republice, pp. 77-94. Prague: Výzkumný ústav práce a sociálních věcí.

Kupets O. (2013). International Mobility of Ukrainian Teaching and Research Professionals. Budapest: International Labour Organisation. Online: http://www.ilo.org/public/libdoc/ilo/2013/113B09_349_engl.pdf (accessed: 31 May 2014).

Leontiyeva Y., Tollarová B. (2011). Results from a Survey of Foreigners’ Incomes, Expenditures and Remittances. Main Findings Concerning Remittances. Prague: Sociologický ústav AV ČR. Online: www.soc.cas.cz/download/1182/Leontiyeva_Tollarova_Remittances_2010.pdf (accessed: 31 May 2014).

Leontiyeva Y., Nečasová M. (2009). Kulturně blízcí? Integrace přistěhovalců ze zemí bývalého Sovětského svazu, in: M. Rákoczyová, R. Trbola (eds), Sociální integrace přistěhovalců v České republice, pp. 117-160. Prague: Sociologické nakladatelství.

Leuven E., Oosterbeek H. (2011). Overeducation and Mismatch in the Labor Market, in: E. Hanushek, S. Machin, L. Woessmann (eds), Handbook of the Economics of Education, pp. 283-326. Amsterdam: Elsevier.

Mattoo A., Neagu I. C., Özden C. (2008). Brain Waste? Educated Immigrants in the US Labor Market. Journal of Developed Economics 87(2): 255-269.

Morokvasic M. (1984). Birds of Passage are also Women... International Migration Review 18(4): 886-907.

Ministry of the Interior (2013). Cizinci s povoleným pobytem. Online: www.mvcr.cz/soubor/stav-k-30-04-2013-xls.aspx (accessed: 31 May 2014).

Nekorjak M. (2007). Úvahy nad neregulérní migrací se zaměřením na ukrajinskou migraci v Česku. IVRIS Working Papers. Brno: Institut pro výzkum integrace a reprodukce společnosti.

Nee V., Sanders J. (2001). Understanding the Diversity of Immigrant Incorporation: A Forms-of-Capital Model. Ethnic and Racial Studies 24(3): 386-411.

Quinn M. A., Rubb S. (2005). The Importance of Education–Occupation Matching in Migration Decisions. Demography 42(1): 153-167.

Reitz J. (2001). Immigrant Skill Utilization in the Canadian Labour Market: Implications of Human Capital Research. Journal of International Migration and Integration 2(3): 347-378.

Robst J. (2007). Education and Job Match: The Relatedness of College Major and Work. Economics of

Education Review 26(4): 397-407.

Rubb S. (2003). Overeducation: A Short or Long Run Phenomenon for Individuals? Economics of Education Review 22(4): 389-394.

Stark O., Taylor J. E. (1991). Migration Incentives, Migration Types: The Role of Relative Deprivation. The Economic Journal 101(408): 1163-1178.

Strielkowski W., Weyskrabova B. (2014). Ukrainian Labour Migration and Remittances in the Czech Republic. Tijdschrift voor economische en sociale geografie 105(1): 30-45.

Strielkowski W., Rausser G. (2013). International Labour Migration and Structural Channels: A Case Study of Ukrainian Working Migrants in the Czech Republic. Ekonomický časopis – Journal of Economics 10: 1034-1052.

Uherek Z., Plochová K.(2003). Migration from the Former Soviet Union to the Czech Republic: Comparing the Cases of Re-settlers from Areas Affected by the Chernobyl Nuclear Disaster, Kazakhstan and Labour Migration from Subcarpathian Ukraine, in: D.Torsello, M. Pappová (eds), Social Networks in Movement. Time, Interaction and Interethnic Spaces in Central Eastern Europe, pp. 211-225. Šamorín: Forum Minority Research Institute.

Verdugo R. R., Verdugo N. B. (1989). The Impact of Surplus Schooling on Earnings: Some Corroboration or Rumberger’s Findings. Journal of Human Resources 24(4): 629-643.

Wald S., Fang T. (2008). Overeducated Immigrants in the Canadian Labour Market: Evidence from the Workplace and Employee Survey. Canadian Public Policy 34(4): 457-479.

Williams N. (2009). “Education, Gender, and Migration in the Context of Social Change. Social Science Research 38(4): 883-896.

Zilynskyj B. (1995). Ukrajinci v Čechách a na Moravě (1894) 1917 - (1945) 1994. Prague: X-Egem.

Zilynskyj B., Kočík R. (2001). Ukrajinci v ČR., in: T. Šišková (ed.), Menšiny a migranti v České republice: My a oni v multikulturní společnosti 21. Století, pp. 81-88. Prague: Portál.

Appendix. Variables used in regression analysis

Employed Foreigners 2006

Mismatch – Dependent variable expressing the (mis)match between an immigrant’s occupation and level of formal education, taking values of 1 if over-educated, 2 if relatively well matched and 3 if under-educated. This variable was coded from years of education the immigrant spent at school related to the average years of education of the Czech population in the same professions (ISCO 2 digit codes). Respondents with years of schooling one standard deviation above the mean for natives were coded as over-educated, whereas respondents with years of schooling one standard deviation below the average for natives were coded as under-educated.

Male – Dummy variable taking values of 1 if a male respondent and 0 if a female respondent.

Ukraine, Russia – Two dummy variables recoded from data on the citizenship (reference group Other) of the respondent, taking values of 1 if possessing Ukrainian/Russian citizenship and 0 if otherwise. Other nationalities were not coded into separate categories due to the limited number of cases.

Age – Age of the respondent expressed in complete years; based on the question What is your age?

Single, Nuclear family members not in the Czech Republic (CR) – Two dummy variables described the family situation of the respondent (reference group Nuclear family in the Czech Republic). The nuclear family was operationalised as partner/spouse and children. A set of questions was used to code respondents into three groups: What is your marital status?, Do you have a steady partner?, Does your partner/spouse live in the Czech Republic?, Do you have children?, How many children do you have? and How many of your children live with you in the Czech Republic? The variable Single takes a value of 1 if respondent has neither spouse/partner, nor children and 0 if otherwise. The variable Nuclear family members not in the Czech Republic takes a value of 1 if at least one of the children or the partner is elsewhere than in the Czech Republic and 0 if otherwise (i.e. if single or have all nuclear family members in the Czech Republic). 

Length of stay in the Czech Republic – Variable expressing the length of a migrant’s current/continuous stay in months. The questions were: How long have you been currently living in the Czech Republic? In other words, how long have you been staying in the country without interruption, on the same permit, including all prolongations on the territory?

Skilled job in the Czech Republic, Semi-skilled job in the Czech Republic – Two dummy variables were used to describe the current work of the respondent in the Czech Republic (reference group Unskilled job in the Czech Republic). An open question was used to gather the data on the current occupation of immigrants: Please describe in detail what kind of job you have in the Czech Republic? Where do you work? What do you do? Interviewers were instructed to record an answer in as much detail as possible, including job title, job description and, if applicable, the kind of machine the migrants work with. If a respondent stated several jobs, the information about the main activity was recorded. Initially answers were coded into 2-digit KZAM codes (Czech classification based on ISCO-88). For the purpose of our regression analysis the data were coded into three categories: Skilled job (ISCO Major groups 1–3), Semi-skilled job (ISCO Major groups 4–8) and Unskilled job (ISCO 9).

Skilled job in home country, Semi-skilled job in home country, Never worked in the home country – Three dummy variables describing the last work of the respondent in the country of origin. (The reference group is Unskilled job in home country). The wording of the question was: What was your last job in your home country? Where did you work? What did you do? The interviewer’s instruction was the same as in the question about current job. On the same principle, data were coded into three categories based on 2-digit KZAM codes. Some of the respondents had never worked in the home country (mostly due to their young age), therefore an additional dummy variable was used to describe the lack of economic activities of the respondent prior to migration to the Czech Republic.

Economically Active Foreigners 2010

Job in the Czech Republic – Dependent variable expressing the type of job immigrants currently occupy and taking values of 1 = Skilled job, 2 = Semi-skilled job (used as a reference group) and 3 = Unskilled job. The wording of the question was: Please describe in detail what kind of job you have in the Czech Republic. Where do you work? What kind of business activity do you pursue? What do you do? Interviewers were instructed to record an answer in as much detail as possible, including job title, job description and, if applicable, the kind of machine the migrants work with. If a respondent stated several jobs, information about the main activity was recorded. Initially answers were coded into 2-digit KZAM codes (Czech classification based on ISCO-88). For the purpose of our regression analysis, the data were coded into the categories: Skilled job (ISCO Major groups 1–3), Semi-skilled job (ISCO Major groups 4–8) and Unskilled job (ISCO 9).

Male – Dummy variable taking value of 1 if male respondent, 0 if female.

Vietnam, Russia, Moldova, Ex-Yugoslavia – Four dummy variables recoded from data on the citizenship (reference group Ukraine) of the respondent; taking values of 1 if respondent is of given nationality (citizenship) and 0 if otherwise.

Age – Age of the respondent expressed in complete years; based on the question What is your age?

Single, Nuclear family members in the Czech Republic – Two dummy variables describing the family situation of the respondent (reference group Nuclear family not in the Czech Republic). The nuclear family was operationalised as partner/spouse and children. A set of questions was used to code respondents into three groups: What is your marital status?, Do you have a steady partner?, Does your partner/spouse live in the Czech Republic?, Do you have children? and Do all your children live in the Czech Republic? The variable Single takes a value of 1 if respondent has neither spouse/partner, nor children and 0 if otherwise. The variable Nuclear family members in the Czech Republic is taking the value of 1 if all members of the nuclear family are in Czechia and 0 if otherwise (i.e. if single or have at least one of the family members elsewhere). 

Reasonable language skills, Very good language skills – Two dummy variables describing knowledge of the Czech language (reference group Poor skills). The variables are based on reports from the interviewers, who evaluated the language skills of respondents by answering the question: How would you rate the respondent’s command of Czech?, using proposed answer categories: 1 = Very good, 2 = Quite good, 3 = Quite bad, and 4 = Very bad. Due to the low number of respondents with a very bad command of Czech, categories 3 and 4 were coded together and used as a reference group. The variable Very good language skills takes a value of 1 if skills were reported as very good, 0 otherwise.

Secondary education without diploma, Secondary education with diploma, Tertiary education – Four dummy variables expressing the highest educational achievement of the respondent (reference group Basic education). The question was worded as follows: What is your highest attained education?, and answer categories were as follows: 1 = Primary, 2 = Secondary without state examination or GCSE (incomplete secondary), 3 = Secondary with state examination or GCSE (complete secondary) and 4 = Tertiary, including colleges and post-secondary schools. The variable Secondary with diploma takes values of 1 if the respondent completed secondary school with GCSE exam, 0 if otherwise.

Permanent residence permit – Dummy variable taking values of 1 if respondent has a permanent residence permit and 0 if possessing another type of residence permit, including a long-term visa or long-term residence permit. The wording was as follows: What is your current residence status in the Czech Republic?, and answer categories were: 1 = Short-term visa for up to 90 days, 2 = Long-term visa or long-term residence, and 3 = Permanent residence or asylum granted. Due to the low number of respondents on a short-term visa up to 90 days, the first two categories were combined.

Employee – Dummy variable expressing the employment status of the respondent and taking values of 1 if the respondent is working as a waged employee and 0 if otherwise. The wording was as follows: What is your status in that job? Are you…?, and answer categories: 1 = Employee of a business, 2 = Employee of an intermediary/personnel agency, 3 = Shareholder or executive of a limited liability company, member of a cooperative, 4 = Self-employed person working in a business based on a business licence, 5 = Self-employed person with employees, 6 = Self-employed person without employees, 7 = Co-working family member and 8 = Others. For the purpose of our regression analyses (due to the lower number of respondents in some groups), detailed categories were merged in two groups: Employees (1 and 2) and Others.

Length of stay in the Czech Republic – Variable expressing the length of current/continuous stay in months. The questions were: How long have you been living in the Czech Republic? Respondents were asked to provide information about the length of stay in years and, if possible, months. Duration was calculated in months depending on the respondent’s answer.

Recent scholarly debates in Europe have become preoccupied with the effects of increased ethnic diversity on social relations, trust and social participation. It has been widely investigated, if and how ethnic diversity impacts the quality of urban and neighbourhood contacts between people of different origins. Particularly, the question whether the increase in ethnic diversification leads to ‘hunkering down’ of social capital (Putnam 2007) or ‘erodes’ trust (Stolle, Soroka, Johnston 2008) could be regarded as a starting point of a dynamic academic discussion in many European countries on so called ‘diversity effects’ at the neighbourhood or local community levels. Here, Merlin Schaeffer’s book Ethnic Diversity and Social Cohesion. Immigration, Ethnic Fractionalization and Potentials for Civic Action arrives as a comprehensive review of to-date debates and methods, it also brings diverse, often contradictory arguments together, and points to new research directions.

Schaeffer starts his book by saying: Over the past six decades immigration has made Western societies more culturally, religiously and phenotypically diverse (p. 1). It is hard to disagree with this statement; however, I would like to bring it forward. Indeed, Western European countries have faced in last decades an increase in immigration influx, resulting in ethnic diversification of these societies. A lot of attention has been paid to the effect of ethnic diversity on social relations in Western Europe, but there are other parts of the continent, which are less diverse, although they used to be more ethnically mixed more than six decades ago. Specifically, this is the case of most countries in Central and Eastern Europe (CEE). Thus, let me use this opportunity of reviewing Merlin Schaeffer’s book to sneak a few reflections on a potential for developing similar studies on ‘diversity effects’ in the CEE region.

Schaeffer's book is an effect of an extensive statistical analysis of the German subset of the Ethnic Diversity and Collective Action Survey (EDCAS);¹ nonetheless, the work is very theoretically driven and based on an original theoretical framework. It is well situated in the exiting research and, interestingly, it does so by employing statistical modelling of to-date literature by discipline, region of analysis (regretfully, Europe is included as one region), the type of ethnic diversity that was analysed, the level of data aggregation and the type of studied dependent variables etc., controlling for publication type [sic] (Chapter 2). This meta-analysis of the existing studies of diversity effects confirms inconclusiveness of the debate (p. 30), which is a result of differences in applied methodologies and it highlights the importance of moderating conditions in analyses of ethnic diversity's relationship with indicators of social cohesion.

A strong part of the book is Chapter 4, which provides empirical analyses of different diversity indices. Here, theoretical approaches that were discussed in the previous chapter are linked with corresponding indices, e.g. in-group favourism with the Hirschman-Herfindahl Index,² group threat theory with the index of ethnic polarisation, cultural preferences with the measure of cultural distances (‘culturally weighted ethnic diversity’) and ethnic group-based income inequality and, finally, linguistic and coordination concepts with the ‘mean of host-country language skills of persons of immigrant origin’. The comparison of ‘competing indices’ reveals, however, that they explain a similar amount of variance, and marginal differences in model fits were found. We read convincing reflections under what conditions the indices could be more informative and we learn that all of the most common diversity indices applied in studies are not sensitive enough when minority groups are relatively small in numbers, i.e. less than 30 per cent of total population (p. 68). Thinking about a wider implementation of diversity effect studies in Central and Eastern Europe, in countries where levels of immigration are lower and statistical diversity indices have little variability, it would be useful to further investigate what measures could be used to study diversity in countries with  histories of ethnic diversification different from those of Western European countries.

Some solutions for low-diversity countries are presented in the next part of the book. Chapter 5 touches on a topic which has not yet been so broadly investigated as the effects of actual, statistical diversity on quality of inter-ethnic relations – namely subjective perceptions of ethnic diversity. Schaeffer argues that cognitive indicators regarding whether, and to what extent, ‘real’ diversity is recognised and acknowledged by a population could serve as a micro link between the contextual demographic situation and individuals’ tendencies to withdraw from public social life (p. 75). This chapter further exposes contrasting effects of statistical diversity on behavioural and cognitive aspects of social cohesion. Perceptions – as the provided analyses demonstrate – bridge the gap and offer alternative explanations of ethnic diversity effects.

Another attention-grabbing part of the book is the next chapter which critically engages with the idea whether these perceptions could be at all subjective, since they refer to local/national ‘genealogies’ of ethnic difference, which are anchored in social and political discourses and daily mediated by media and public discourse (Chapter 6). Specifically, the Author discusses the German vision of nationhood, citizenship, demarking ethnic ‘others’ and tests with data whether ethnic categories remain salient when people are asked about groups responsible for problems in neighbourhood with an open-ended question, avoiding specifying ethnic categories a priori.

Going back to my previous considerations, subjective measures of diversity could be more useful as diversity measurement tools in countries with lower levels of actual ethnic diversity. The comparison of subjective and objective indicators of diversity could provide insight into the role of familiarisation with diversity for inter-ethnic relations (cf. Hooghe, de Vroome 2013; Kuovo, Lockmer 2013) for societies with high levels of ethnic diversity. It is still under-investigated how ethnic or national diversity is perceived by residents of less diverse countries, such as countries in the CEE region. Of course, such studies were beyond the scope of Merlin Schaeffer’s book. However, what could enrich this part of the book would be a critical reflection on the causality between social cohesion and perceptions of diversity. As other literature argues, subjective perceptions of diversity could be ‘distorted’ by a lack of social interaction, prejudiced views and perceived threat (cf. Alba, Rumbaut, Marotz 2005; Schlueter, Davidov 2013; Strabac 2011). Thus, perception of diversity is not always a more precise indicator of actual diversity, a moderator or a mediator of statistical diversity effects, but it could be considered a more complex psycho-sociological variable, which is reversely impacted by social cohesion. Obviously, a follow-up EDCAS survey would allow to investigate the causality question.

The final empirical chapter of the book entitled The Dilemma of Inter-Ethnic Coexistence discusses residential segregation and spaces of encounter with people of different background. It extends existing analyses of the diversity effect and along with measures of diversity, segregation and contact, includes more specific sites of inter-ethnic interactions, namely parks and playgrounds (which facilitate interactions of people with children) and bars and restaurants (with their potential of forging cross-ethnic friendships). This analysis points to new directions in research of ethnic diversity and a need to design more nuanced measures of inter-group contact occurring in neighbourhoods and within urban space. I have only a minor comment here – the section omits the rich human geography literature on spaces of encounters, which could be further employed in conceptual frames of such studies. For example, there has been research on how people experience everyday encounters in public spaces, such as public transport (Wilson 2012), schools (Hemming 2011), or social organisations (Matejskova, Leitner 2011).

Overall, Ethnic Diversity and Social Cohesion… should be an essential read for social scientists studying social change in European societies brought about by international mobility and ethnic diversification. This book might also call the attention of anyone interested in conducting parallel quantitative, large-scale research in other European countries, since it provides rich ‘food for thought’ about how to contextualise and situate such research in particular national or regional contexts. Whether such studies will emerge in Central and Eastern Europe – hopefully, we will see soon.

Notes

¹ EDCAS was a computer assisted telephone survey conducted in October 2009 – July 2010 in Germany, France and the Netherlands. The German sample of EDCAS comprises 7 500 observations in 55 selected regions with 24 per cent oversample of people of immigrant origin.

² However, the formula Schaeffer actually refers to is the Simpson’s Index of Diversity, since the sum of squares is subtracted from unity (Simpson 1949).

References

Alba R. D., Rumbaut R. G., Marotz K. (2005). A Distorted Nation: Perceptions of Racial/Ethnic Group Sizes and Attitudes toward Immigrants and Other Minorities. Social Forces 84(2): 901-919.

Hemming P. (2011). Meaningful Encounters? Religion and Social Cohesion in the English Primary School. Social and Cultural Geography 12(1): 63-81.

Hooghe M., de Vroome T. (2013). The Perception of Ethnic Diversity and Anti-Immigrant Sentiments: A Multilevel Analysis of Local Communities in Belgium. Ethnic and Racial Studies, June 8, 2013, doi: 10.1080/01419870.2013.800572.

Kuovo A., Lockmer C. (2013). Imagine all the Neighbours. Perceived Neighbourhood Ethnicity, Interethnic Friendship Ties and Perceived Ethnic Threat in Four Nordic Countries. Urban Studies, May 16, 2013, doi: 10.1177/0042098013484538.

Matejskova T., Leitner H. (2011). Urban Encounters with Difference: The Contact Hypothesis and Immigrant Integration Projects in Eastern Berlin. Social and Cultural Geography 12(7): 717-41.

Putnam R. (2007). E Pluribus Unum: Diversity and Community in the Twenty-First Century. The 2006 Johan Skytte Prize Lecture. Scandinavian Political Studies 30(2): 137-174.

Schlueter E., Davidov E. (2013). Contextual Sources of Perceived Group Threat: Negative Immigration-Related News Reports, Immigrant Group Size and Their Interaction, Spain 1996-2007. European Sociological Review 29(2): 179-191.

Simpson E. H. (1949). Measurement of Diversity. Nature 163: 688.

Stolle D., Soroka S., Johnston R. (2008). When Does Diversity Erode Trust? Neighbourhood Diversity, Interpersonal Trust and the Mediating Effect of Social Interactions. Political Studies 56(1): 57-75.

Strabac Z. (2011). It is the Eyes and not the Size that Matter. European Societies 13(4): 559-582.

Wilson H. F. (2011). Passing Propinquities in the Multicultural City: The Everyday Encounters of Bus Passengering. Environment and Planning A 43(3): 634-649.